W miejscu obecnej byłej synagogi nowomiejskiej, popularnie zwanej przez mieszkańców Dębicy „bożnicą” lub „bóżnicą” pod koniec XVII wieku powstał budynek modlitewny, który miał pełnić funkcję synagogi.
W skutek licznych nieporozumień między mieszkańcami Dębicy wyznania mojżeszowego i rzymskokatolickiego w 1712 roku doszło do zamknięcia tego przybytku oraz częściowego jego zniszczenia. Dopiero w połowie XVIII wieku właściciele Dębicy wyrazili zgodę na odbudowę świątyni, która wówczas otrzymała obowiązujący wtedy na ziemiach polskich wystrój barokowy. Trzynawowa, murowana z cegły i kamienia budowla powstała na planie prostokąta o zewnętrznych wymiarach: 30 metrów długości na 16 metrów szerokości. Świątynia jest zorientowana na osi: wschód - zachód, zgodnie z zasadami religii żydowskiej. Pierwotnie budynek posiadał dwuspadowy dach, którego płaty były skierowane na północ i południe.
Zmiana konstrukcji dachu nastąpiła po I wojnie światowej, najprawdopodobniej w związku z jego uszkodzeniami w wyniku walk toczonych na terenie miasta przez oddziały rosyjskie i austro-węgierskie. Wówczas to otrzymał on czterospadowy kształt, który jest do chwili obecnej. Wejście było od strony zachodniej. Nad przedsionkiem znajdował się tzw. „babiniec” czyli ta część synagogi, które była wyłącznie przeznaczona dla modlących się kobiet. Od czasów średniowiecza, kiedy to pozwolono kobietom brać udział w nabożeństwach, przeznaczano dla nich osobne salki, takie gdzie nie byłyby widziane i słyszane przez modlących się mężczyzn, by ich nie rozpraszać. Wnętrze synagogi jest proste. Niestety nie zachowała się bima, czyli miejsce do odczytywania Tory. Pod wewnętrznymi tynkami znajduje się wykonana technika fresku polichromia w formie kolorowych, geometrycznie ułożonych kwadratów oraz rysunków w formie arabesek.
We wrześniu 1939 roku niemieccy najeźdźcy zebrali przed bimą wszystkie święte księgi i je podpalili, chcąc wywołać pożar. Na szczęście solidna budowla, chociaż uszkodzona, przetrwała. Po II wojnie światowej budynek został odbudowany i od 1960 roku służy jako dom towarowy, co przez wiele osób jest uważane za nienajlepszy pomysł. W latach 90.tych XX wieku władze miejskie w Dębicy wykonały remont dachu oraz elewacji. W 1997 roku na mocy przepisów prawnych budynek został przekazany Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, która stała się jego właścicielem. Po kilkunastu latach podczas których został zachowany dawny charakter działalności handlowej niedoinwestowany budynek zaczął z powrotem popadać w ruinę. Przez cały ten czas właściciel nie chciał się zgodzić na wpisanie budowli do rejestru zabytków. Na szczęście dzięki społecznym monitom Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu – delegatura w Rzeszowie podjęła w końcu stanowcze działania i w marcu 2013 roku postanowiła z urzędu dokonać tego wpisu, dzięki któremu konserwator zabytków będzie mógł wymóc na właścicielu działania mające na celu uratowanie, a następnie przywrócenie tej pięknej budowli dawnego blasku, czego sobie, jako mieszkańcy Dębicy z pewnością wszyscy życzą.
Jacek Dymitrowski
Dyrektor Muzeum Regionalnego w Dębicy
Cykl Dębica: Pamiętajmy o... to historyczne artykuły w których centralnym punktem jest Dębica, napisanych przez Jacka Dymitrowskiego, dyrektora Muzeum Regionalnego w
