Bezpieczna przyszłość - Adaptacja i Ochrona Przeciwpowodziowa w Obliczu Zmian Klimatu

Na przestrzeni ostatnich lat coraz wyraźniej zauważa się wzrost liczby oraz siły ekstremalnych zjawisk hydrometeorologicznych, takich jak powodzie. Stanowią one poważne ryzyko nie tylko dla życia i zdrowia ludzi, ale także dla budynków, dróg oraz przyrody.

Istotnym czynnikiem nasilającym to zjawisko jest postępujące ocieplenie klimatu. Wzrost temperatury powoduje, że powietrze może zatrzymać więcej wilgoci.  Sprzyja to powstawaniu bardziej wilgotnych układów niskiego ciśnienia, zwłaszcza nad Morzem Śródziemnym. Cieplejsze wody tego obszaru zwiększają parowanie, a to dostarcza dodatkowej pary wodnej do atmosfery.

Jednym z takich układów jest niż genueński - specyficzny niż atmosferyczny formujący się nad północno-zachodnią częścią Morza Śródziemnego, który przemieszcza się w kierunku Europy Środkowej. Gdy dociera nad Polskę, może przynosić intensywne opady deszczu i gwałtowne powodzie, szczególnie
w południowych regionach kraju. Największe zagrożenie stanowi, gdy wilgotne i ciepłe powietrze z południa zderza się z chłodniejszym powietrzem napływającym z północy. Taka konfrontacja mas powietrza prowadzi do intensywnego rozwoju chmur oraz długotrwałych, ulewnych opadów. W efekcie zmiany klimatyczne nie tylko wzmacniają sam mechanizm powstawania niżu genueńskiego, ale także zwiększają skalę jego skutków – czyniąc go realnym zagrożeniem hydrologicznym dla Polski. Z tego powodu coraz większą uwagę przykłada się do działań adaptacyjnych, które mają na celu ograniczenie skutków takich zjawisk.

Więcej zmian klimatycznych – rosnące ryzyko powodziowe

Oprócz nasilania się zjawisk niżów atmosferycznych, zmiany klimatyczne wpływają również na inne procesy środowiskowe, które zwiększają ryzyko występowania powodzi w Polsce. Jednym z kluczowych zjawisk jest intensyfikacja topnienia pokrywy śnieżnej w okresie wiosennym. Wyższe temperatury powodują wcześniejsze i szybsze roztopy, które – w połączeniu z zamarzniętą lub nasyconą wodą glebą – prowadzą do gwałtownego spływu powierzchniowego i wzrostu poziomu rzek.

Dodatkowo obserwuje się coraz częstsze występowanie tzw. powodzi błyskawicznych, które pojawiają się po krótkotrwałych, lecz bardzo intensywnych opadach deszczu. Zjawiska te są szczególnie niebezpieczne w obszarach silnie zurbanizowanych. Uszczelniona powierzchnia (asfalt, beton itp.) nie pozwala na naturalną infiltrację wody, prowadząc do jej szybkiego spływu i lokalnych podtopień.

Klimatyczna niestabilność, objawiająca się długimi okresami suszy przeplatanymi gwałtownymi, intensywnymi opadami, ma istotny wpływ na stan gleby. W czasie suszy gleba ulega przesuszeniu i zbiciu. Prowadzi to do pogorszenia jej struktury i utraty zdolności do wchłaniania wody. W efekcie, gdy dochodzi do nagłych opadów, woda nie może efektywnie wsiąkać w podłoże i zaczyna szybko spływać po powierzchni terenu.

Działania adaptacyjne wobec rosnącego ryzyka powodziowego

W odpowiedzi na nasilające się zjawiska powodziowe, będące skutkiem zarówno zmian klimatycznych, jak i intensywnej urbanizacji, wiele miast zaczęło wdrażać kompleksowe strategie zarządzania wodami opadowymi. Ich celem jest skuteczna kontrola spływu powierzchniowego i minimalizowanie skutków intensywnych opadów.

Zbiorniki retencyjne

Efektywne zarządzanie zasobami wodnymi opiera się na konstrukcjach umożliwiających gromadzenie i regulację przepływu wód. Są one kluczowe nie tylko w ograniczaniu ryzyka powodzi, lecz także w zapewnieniu wody pitnej, wsparciu rolnictwa i przemysłu oraz łagodzeniu skutków zmian klimatu.

Zbiorniki retencyjne to sztuczne zbiorniki wodne, zaprojektowane w celu przechowywania nadmiaru wody, który powstaje w wyniku intensywnych opadów deszczu. Pełnią one istotną rolę w zarządzaniu wodami powierzchniowymi. Umożliwiają regulację przepływu wód w rzekach i innych ciekach wodnych. W czasie dużych opadów, zbiorniki retencyjne wchłaniają nadmiar wody, zapobiegając powodziom oraz zmniejszając ryzyko jej spływu do terenów zabudowanych i rolniczych. W okresach suszy natomiast, stopniowo uwalniają zgromadzoną wodę, wspomagając zapewnienie dostępu do wody pitnej oraz nawadnianie upraw rolnych. Mogą przyjmować różne formy – od małych stawów i zbiorników ziemnych, po duże jeziora zaporowe.

Błękitno-zielona infrastruktura

Istotnym elementem strategii adaptacyjnych staje się rozwój tzw. błękitno-zielonej infrastruktury. Jest to koncepcja, która łączy naturalne elementy wodne (błękitne) z roślinnością (zieloną) w celu efektywnego zarządzania wodami opadowymi oraz przeciwdziałania skutkom zmian klimatycznych. Błękitno-zielona infrastruktura ma na celu nie tylko poprawę retencji wód deszczowych, ale także wzrost bioróżnorodności. Podnosi jakoś życia w miastach, zmniejszając zjawisko miejskich wysp ciepła, zanieczyszczenie powietrza i zwiększając przestrzeń zieloną. Głównymi elementami tego podejścia są:

Zielone dachy – powierzchnie budynków pokryte roślinnością, które pełnią ważną rolę w zarządzaniu wodami opadowymi. Rośliny na dachach absorbują wodę deszczową, zmniejszając jej spływ do kanalizacji i tym samym redukując ryzyko zalania.

Ogrody deszczowe – Tego typu tereny zostały zaprojektowane w celu zatrzymywania i filtrowania wód opadowych. Ogrody deszczowe skutecznie zatrzymują zanieczyszczenia i substancje chemiczne zawarte w wodzie deszczowej, zanim trafią one do rzek czy systemów kanalizacyjnych.

Łąki kwietne – Są to tereny pokryte dziką roślinnością, które pełnią funkcję retencji wodnej. Dzięki swojej strukturze, umożliwiają naturalne wchłanianie wody deszczowej, zatrzymując ją w glebie. Dodatkowo, dzięki swoim właściwościom, łąki kwietne pomagają w poprawie jakości powietrza i obniżeniu temperatury w miastach, co jest szczególnie istotne w kontekście zmian klimatycznych.

Przepuszczalne nawierzchnie – To materiały, które pozwalają wodzie opadowej wnikać w ziemię zamiast spływać po powierzchni. Zastosowanie takich nawierzchni, jak płyty betonowe, kamienie czy żywice, które umożliwiają wodzie przesiąkanie do gleby, zmniejsza powierzchniowy spływ wód opadowych. Tego typu nawierzchnie są szczególnie skuteczne w miastach, gdzie duża część terenu jest uszczelniona, a ich wdrożenie pomaga w poprawie retencji wód deszczowych i zmniejsza ryzyko podtopień w miastach.

Błękitno-zielona infrastruktura stanowi zrównoważony sposób tworzenia miast, który łączy działania inżynieryjne z naturalnymi rozwiązaniami, poprawiając jakość życia mieszkańców oraz umożliwiając lepsze zarządzanie wodami opadowymi. Takie podejście nie tylko zwiększa odporność miast na zmiany klimatyczne, ale także przyczynia się do ochrony środowiska i poprawy warunków życia w obliczu rosnącego ryzyka powodziowego.

Planowanie przestrzenne i polityka zarządzania kryzysowego

Współczesne planowanie przestrzenne, nie może pomijać kwestii zarządzania ryzykiem powodziowym. Odpowiednio zaprojektowana struktura przestrzenna nie tylko minimalizuje zagrożenie, ale również zwiększa odporność miast i wsi na ekstremalne zjawiska pogodowe.

Podstawową zasadą bezpiecznego planowania jest rezygnacja z budowy obiektów na obszarach szczególnie podatnych na powodzie, takich jak doliny rzeczne, tereny depresyjne czy obniżenia terenu. Tego typu przestrzenie powinny być pozostawione jako strefy niezabudowane lub pełnić funkcje przyrodnicze, rekreacyjne bądź retencyjne. W ten sposób nie tylko chroni się istniejącą infrastrukturę i mieszkańców przed skutkami powodzi, ale również umożliwia rzekom swobodniejsze rozlewanie się w czasie wezbrań, co zmniejsza nacisk na zabudowane obszary.

Naturalne obszary zalewowe, mokradła, łąki nadrzeczne czy doliny rzeczne pełnią ważną rolę w zatrzymywaniu nadmiaru wody. Wspierają one naturalną retencję, ograniczają tempo spływu powierzchniowego i przeciwdziałają wzrostom poziomu wód w rzekach. W planowaniu przestrzennym powinny być traktowane jako istotny element infrastruktury ochrony przeciwpowodziowej.

Zwiększanie udziału terenów zielonych takich jak parki, zadrzewienia, łąki kwietne przynosi szereg korzyści. Oprócz poprawy estetyki i mikroklimatu, zieleń odgrywa istotną rolę w procesie infiltracji wód opadowych. Gleba porośnięta roślinnością wchłania wodę znacznie skuteczniej niż powierzchnie utwardzone. Planiści miejscy coraz częściej wpisują takie założenia do dokumentów planistycznych jako nieodzowny element nowoczesnej urbanistyki.

Polityka zarządzania kryzysowego

Konieczność zapewnienia skutecznego zarządzania kryzysowego staje się jednym z głównych wyzwań dla administracji publicznej i służb ratunkowych. Kluczową rolę odgrywają systemy wczesnego ostrzegania, które pozwalają na szybką reakcję i minimalizowanie skutków tych zjawisk.

Efektywne systemy wczesnego ostrzegania stanowią jeden z kluczowych elementów ograniczania ryzyka powodziowego, umożliwiając odpowiednio wczesną reakcję zarówno służb ratowniczych, jak i społeczności lokalnych.

Przykładem takiego rozwiązania jest Lokalny System Wczesnego Ostrzegania Powodziowego Hydrologicznego Powiatu Myślenickiego, który wykorzystuje dane z wodowskazów, deszczomierzy oraz prognozy meteorologiczne do wczesnego wykrywania ryzyka wystąpienia powodzi rzecznej.

Kampania edukacyjno-informacyjna jest realizowana w ramach projektu LIFE-IP EKOMALOPOLSKA „Wdrażanie Regionalnego Planu Działań dla Klimatu i Energii dla województwa małopolskiego” (LIFE-IP EKOMALOPOLSKA / LIFE19 IPC/PL/000005), współfinansowanego ze środków programu LIFE Unii Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.