Nagroda za Ołtarz Wita Stwosza na inaugurację Huba Dziedzictwa Europa Nostra

Już dziś, 7 września, spektakularna konserwacja ołtarza Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie otrzyma najważniejszą europejską nagrodę w dziedzinie dziedzictwa kulturowego i naturalnego – Nagrodę Europejskiego Dziedzictwa/Nagrodę Europa Nostra 2023. Ważącą cztery kilogramy brązową plakietę z rąk wiceprezydenta Europa Nostra, prof. Jacka Purchli i sekretarz generalnej Europa Nostra, Sneški Quaedvlieg-Mihailovic, odbierze archiprezbiter bazyliki ksiądz infułat dr Dariusz Raś.

Hub Dziedzictwa Europa Nostra w Krakowie (Europa Nostra Heritage Hub in Krakow), regionalne centrum Europa Nostra na Europę Środkowo-Wschodnią, świętuje drugi rok funkcjonowania uroczystą inauguracją z udziałem Prezydenta Miasta Krakowa, prof. Jacka Majchrowskiego i Sekretarz Generalnej Europa Nostra Sneški Quaedvlieg-Mihailovic. Z tej okazji 7 września 2023 roku w krakowskiej siedzibie Huba odbędą się dwie (transmitowane na żywo w Internecie) dyskusje panelowe z udziałem ekspertów zajmujących się dziedzictwem z terenu całej Europy. Będą one dotyczyć kluczowych kwestii aktualnej debaty publicznej z zakresu dziedzictwa i jego szerokiego kontekstu. W ich centrum znajdzie się społeczeństwo obywatelskie, na którym skupiona jest działalność Europa Nostra. Pierwszy panel dyskusyjny zatytułowany „Dziedzictwo i społeczeństwo. Doświadczenie Europy Środkowej” skupi się na środkowoeuropejskim wymiarze społecznego aspektu dziedzictwa, natomiast drugi, „Potrójna transformacja dla dziedzictwa: zielona-cyfrowa-społeczna”, będzie omawiać trzy wątki transformacji życia w Europie i ich konsekwencje dla dziedzictwa.

Wieczorem 7 września 2023 roku w bazylice Mariackiej odbędzie się uroczysta ceremonia wręczenia Nagrody Europejskiego Dziedzictwa / Nagrody Europa Nostra 2023 za konserwację ołtarza Wita Stwosza. Wyrzeźbiony w latach 1477–1489 przez przybyłego z Norymbergii artystę ołtarz jest powszechnie uznawany za arcydzieło gotyku. Jego drobiazgowa konserwacja, oparta na pogłębionych badaniach, była prowadzona in situ przez ponad 1000 dni i angażowała zespół najlepszych specjalistów z Polski i zagranicy. W tym roku trzydzieści wyjątkowych dokonań na polu dziedzictwa z łącznie dwudziestu jeden państw zostanie uhonorowanych tym najwyższym europejskim wyróżnieniem.

Czytaj także:

Profesor Jacek Purchla podkreśla nie tylko szczególne miejsce arcydzieła Wita Stwosza w historii sztuki europejskiej, ale fakt dostrzeżenia przez jury Nagrody międzynarodowego wymiaru spektakularnej operacji konserwatorskiej przeprowadzonej w Krakowie. „Zbyt rzadko nasza polska troska o dziedzictwo kulturowe i profesjonalizm naszych konserwatorów dostrzegane są dziś zagranicą. Tegoroczna nagroda to więc nie tylko wielkie wyróżnienie dla Parafii Mariackiej, ale i okazja dla Polski do dzielenia się naszymi dobrymi praktykami w opiece nad skarbami europejskiego dziedzictwa ze wspólnotą międzynarodową. Na propagowaniu takich niezwykłych dzieł, jak krakowski Ołtarz i jego spektakularna konserwacja, polega misja Europa Nostra”.

Po ceremonii w Krakowie zwycięzcy zostaną uhonorowani podczas międzynarodowej gali, która odbędzie się 28 września w Palazzo del Cinema w Wenecji. To prestiżowe wydarzenie uświetni swoją obecnością Cecilia Bartoli, światowej sławy mezzosopranistka i prezydent Europa Nostra.

Do 13 października trwa nabór zgłoszeń do edycji 2024 Nagrody.

Ołtarz Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie

W 1978 roku historyczne centrum Krakowa wraz z bazyliką Mariacką zostało jako jedno z pierwszych miejsc wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Skarbem bazyliki Mariackiej jest gotycki ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, wyrzeźbiony przez Wita Stwosza w latach 1477–1489. Niezwykły projekt konserwacji ołtarza, podjęty in situ, przywrócił go w 2021 r. do pierwotnego stanu i ukazał piękno arcydzieła norymberskiego mistrza.

Ołtarz Mariacki, który powstawał przez 12 lat, jest dzisiaj największym zachowanym późnogotyckim retabulum szafiastym. Jego pierwotne wymiary to 18 metrów wysokości i 11 szerokości. Bohaterką ołtarza jest Maria, patronka kościoła. Pośrodku postacie wysokie na niemal 3 metry charakteryzuje realizm, dynamika układu ciała i ekspresja, z jaką przedstawione zostały draperie. Za modeli posłużyli Witowi Stwoszowi mieszkańcy średniowiecznego Krakowa – przedstawieni w naturalistyczny sposób z różnymi ułomnościami i defektami. Ołtarz jest złożonym wykładem teologicznym, arcydziełem sztuki rzeźbiarskiej i dokumentacją epoki, w której powstał. Do dziś jest źródłem wiedzy o kulturze, obyczajach i historii miasta, kluczem do zrozumienia jego mieszkańców, ich wyobrażeń oraz religijności.

W 2012 r. zgłoszono obawy co do stanu zachowania ołtarza i powołano komisję, która miała go ocenić. Opinia brzmiała: stan ołtarza jest „stabilny, ale zagrożony”. Zachowanie tego bezcennego dziedzictwa wymagało podjęcia programu badań, konserwacji i działań zapobiegawczych.

Mając na uwadze rangę obiektu i sprawowaną nieprzerwanie liturgię, ołtarz nie mógł być wyłączony z dotychczasowego trybu funkcjonowania. Od 2015 r. przez ponad 1000 dni pracowano w zorganizowanej na terenie bazyliki roboczej pracowni na tyłach ołtarza. Przed ołtarzem stanęły rusztowania, a odwiedzający świątynię mogli obserwować, co robią konserwatorzy. Przez ich ręce przeszło ponad 200 figur i kilka tysięcy odrębnych elementów snycerskich.

Konserwacja przeprowadzona przez ekspertów z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie objęła pełne spektrum możliwości naukowych. Drewno struktury ołtarza zostało skonsolidowane, wszelkie ubytki zostały uzupełnione zgodnie z poszanowaniem pierwotnie zastosowanych technologii. Usunięto późniejsze przemalowania polichromii, skorygowano układ poszczególnych elementów takich jak: anioły, gloria i mikroarchitektura na korpusie oraz predelli. W rezultacie prac odsłonięto pierwotną, gotycką karnację postaci i obramowań, co aktualnie przybliża odbiorców do oryginalnych zamysłów pracowni mistrza. Badania i analizy posłużyły również do opracowania wytycznych dotyczących zapobiegania pożarom i ewakuacji.

Istotnym elementem projektu były szeroko zakrojone konsultacje międzynarodowe. Uczestniczyli w nich znawcy konserwacji rzeźby gotyckiej z Polski i Europy, którzy wymieniali się wiedzą i pomysłami, co zaowocowało wieloma nowymi odkryciami.

„Renowacja tego wspaniałego ołtarza jest wyjątkowym i unikalnym osiągnięciem. Skrupulatna konserwacja Ołtarza Wita Stwosza w bazylice Mariackiej, oparta na wnikliwych kwerendach, została przeprowadzona przez fachowców, którzy wykazali się ogromnym szacunkiem i wrażliwością dla oryginalnego dzieła. Projekt połączył osoby z różnych krajów, odzwierciedlając międzynarodowe znaczenie tego miejsca oraz potrzebę współpracy w zachowaniu dziedzictwa europejskiego” – wskazało Jury Nagrody. „Jednocześnie, będąc jednym z największych ołtarzy gotyckich na świecie, jest to osiągnięcie o imponującej skali”.

Rozmowy o dziedzictwie w Hubie Dziedzictwa Europa Nostra

Hub Dziedzictwa Europa Nostra w Krakowie (Europa Nostra Heritage Hub in Krakow), regionalne centrum Europa Nostra na Europę Środkowo-Wschodnią, świętuje drugi rok funkcjonowania uroczystą inauguracją z udziałem Prezydenta Miasta Krakowa, prof. Jacka Majchrowskiego i Sekretarz Generalnej Europa Nostra Sneški Quaedvlieg-Mihailovic. Z tej okazji odbędą się dwie dyskusje panelowe z udziałem ekspertów zajmujących się dziedzictwem z terenu całej Europy. Będą one dotyczyć kluczowych kwestii aktualnej debaty publicznej z zakresu dziedzictwa i jego szerokiego kontekstu. W ich centrum znajdzie się społeczeństwo obywatelskie, na którym skupiona jest działalność Europa Nostra. Pierwszy panel dyskusyjny zatytułowany „Dziedzictwo i społeczeństwo. Doświadczenie Europy Środkowej” skupi się na środkowoeuropejskim wymiarze społecznego aspektu dziedzictwa, natomiast drugi, „Potrójna transformacja dla dziedzictwa: zielona-cyfrowa-społeczna”, będzie omawiać trzy wątki transformacji życia w Europie i ich konsekwencje dla dziedzictwa.

Dyskusje zostaną przeprowadzone w języku angielskim. Transmisja na żywo będzie dostępna za pośrednictwem kanału You Tube: www.youtube.com/watch?v=HXxjKmztewAPo zakończonych spotkaniach nagranie zostanie udostępnione na tym kanale oraz będzie dostępne poprzez stronę internetową https://heritagehubkrakow.org/pl

Panel dyskusyjny I: 11:00–12:15

Dziedzictwo i społeczeństwo. Doświadczenia Europy Środkowej

Dziedzictwo kulturowe to nie tylko zbiorowy zasób dóbr materialnych danej kultury. Obejmuje także naszą pamięć i tożsamość, co czyni je niezwykle ważnymi dla rozwoju społeczeństwa. Dziedzictwo to ludzie: jego twórcy, interpretatorzy i użytkownicy. W tym tkwi klucz do mówienia o dynamicznym procesie tworzenia i reinterpretacji dziedzictwa, a także jego ochronie i waloryzacji.

Właścicielami dziedzictwa kulturowego są ludzie i to do nas, a nie do wąsko określonej grupy ekspertów, należy określenie jego znaczenia i wartości. W tym sensie, a także z innych ważnych powodów, dziedzictwo kulturowe zostało uznane za jedno z podstawowych praw człowieka. Dziedzictwo jawi się jako generator różnego rodzaju aktywności społecznej i ma potencjalnie nieograniczoną liczbę użytkowników.

Specyfika Europy Środkowej wynika z wyjątkowego doświadczenia historycznego tej części kontynentu, a zwłaszcza doświadczenia XX wieku, jak: długie trwanie feudalizmu, opóźnione procesy narodowotwórcze i powstawanie nowych państw narodowych dopiero po I wojnie światowej, rewolucja bolszewicka w Rosji, Holokauście, skala zniszczeń i grabieży dóbr kultury w czasie II wojny światowej, powojenne zmiany granic i czystki etniczne na szeroką skalę. W XX wieku granice polityczne w Europie Środkowo-Wschodniej zmieniały się szybciej niż granice kulturowe. Nie można też pominąć trwającej prawie pół wieku „lekcji komunizmu” oraz gwałtownych przemian po 1989 roku, których dynamikę i złożoność zwykle określa się modnym terminem „transformacja”.

Przynależność do Wschodu czy Zachodu nie jest kwestią geografii i granic, ale przede wszystkim wrażliwości estetycznej: przynależność do określonego kręgu kulturowego, strefy ekonomicznej i systemu politycznego jest kwestią światopoglądu! Europa Środkowa nigdy nie znalazła się poza cywilizacją europejską. Zachowała jednak swoją odrębność, która dziś jest wartością.

Paneliści:
Dr Piotr Gerber, Prezes Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska
Dr Natalia Moussienko, Wiceprezydent Europa Nostra, Ukraina
Prof. dr Gábor Sonkoly, Przewodniczący Panelu Ekspertów Komisji Europejskiej ds. Znaku Dziedzictwa Europejskiego, Węgry
Dr Stsiapan Stureika, Europejski Uniwersytet Humanistyczny, Białoruś/Litwa
Moderator: prof. dr Jacek Purchla, Wiceprezydent Europa Nostra

Dr Piotr Gerber jest profesorem Politechniki Wrocławskiej. Architekt i historyk techniki, Prezes Zarządu Polskiego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego TICCIH oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska, członek Komitetu Dziedzictwa Przemysłowego Europa Nostra. Autor ponad siedemdziesięciu publikacji naukowych z zakresu ochrony i konserwacji zabytków architektury i techniki oraz architektury szpitalnej.

Dr Natalia Moussienko jest Wiceprezydentem Europa Nostra i koordynatorką międzynarodowego stypendium Heritage Solidarity Fellowship dla ukraińskich obrońców dziedzictwa kulturowego. Jest pracownikiem naukowym w Instytucie Badań nad Sztuką Nowoczesną Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy w Kijowie, a także ekspertką do spraw dziedzictwa kulturowego Ukraińskiej Fundacji Kultury. Szczególną uwagę poświęca problematyce sztuki i dziedzictwa kulturowego w czasie wojny. Dwukrotna stypendystka programu Thesaurus Poloniae realizowanego przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie (2017 i 2022).

Dr Gábor Sonkoly (doktorat EHESS, Paryż; doktor Węgierskiej Akademii Nauk) jest profesorem historii i kierownikiem Szkoły Doktorskiej Historii na Uniwersytecie ELTE w Budapeszcie. Autor i redaktor dwudziestu książek oraz stu artykułów i rozdziałów na temat historii miast, dziedzictwa miejskiego i krytycznej historii dziedzictwa kulturowego. Wystąpił na ponad stu dwudziestu międzynarodowych konferencjach i był profesorem gościnnym w piętnastu krajach na pięciu kontynentach. Jest członkiem (od 2017) i przewodniczącym Panelu Ekspertów Komisji Europejskiej ds. Znaku Dziedzictwa Europejskiego od 2020 r.

Prof. dr Jacek Purchla jest wiceprezydentem Europa Nostra od 2018 r. Historyk sztuki i ekonomista, profesor nauk humanistycznych, członek Polskiej Akademii Umiejętności. Jest założycielem Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie i był jego dyrektorem od jego powstania w roku 1991 do 2018. Jest kierownikiem Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej oraz Katedry UNESCO Dziedzictwa i Studiów Miejskich na Uniwersytecie Ekonomicznym. Specjalizuje się w zakresie urbanistyki, historii społecznej i sztuki oraz teorii i ochronie dziedzictwa kulturowego. W latach 2016-2017 był przewodniczącym Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest członkiem wielu organizacji i stowarzyszeń m.in. Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, którego jest prezesem. Jest autorem ponad czterystu prac naukowych, w tym wielu książek wydanych w różnych językach.

Dr Stsiapan Stureika jest profesorem nadzwyczajnym na Europejskim Uniwersytecie Humanistycznym w Wilnie, białoruskim uniwersytecie na obczyźnie, gdzie nadzoruje programy licencjackie i magisterskie z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego, jest kuratorem projektów badawczych i wydawniczych mających na celu aktualizację społecznego i środowiskowego potencjału dziedzictwa. Pełni także funkcję przewodniczącego Komitetu Narodowego ICOMOS-Białoruś, realizującego liczne projekty poświęcone zaangażowaniu społeczeństwa obywatelskiego w ochronę dziedzictwa. W 2015 r. został stypendystą Thesaurus Poloniae realizowanego przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie.

Panel dyskusyjny II: 12:30–13:45

Potrójna transformacja dla dziedzictwa: zielona-cyfrowa-społeczna

Życie w Europie podlega przemianom. Paliwa kopalne, które spalamy w życiu codziennym, powodują niebezpieczne zmiany klimatyczne – dlatego konieczna jest ekologiczna transformacja w kierunku gospodarki postemisyjnej i bardziej odpornych społeczności. Technologia cyfrowa zmienia sposób życia i pracy. Społeczeństwo Europy ulega przemianom w wyniku mobilności w obrębie kontynentu, globalizacji i różnorodnych migracji. Te trzy elementy – Potrójna Transformacja – są ze sobą powiązane w złożony sposób. Idea Potrójnej Transformacji leży u podstaw największych aspiracji Europy, w tym Europejskiego Zielonego Ładu (European Green Deal), Nowego Europejskiego Bauhausu (New European Bauhaus) i celów Europejskiej Dekady Cyfrowej (Europe’s Digital Decade).

Dziedzictwo kulturowe to coś więcej niż tylko sektor, pełni rolę wektora, który może kierować zmianami, przeciwstawiać się im lub je napędzać. Dziedzictwo ma moc umocowania transformacji w strategiach opartych na miejscu, prawach i skoncentrowanych na ludziach oraz zakorzenienia ich w europejskich wartościach różnorodności kulturowej, prawach człowieka i demokracji uczestniczącej. Wspólne dziedzictwo kulturowe stanowi fundament, na którym zbudowana jest Europa. A zatem w jaki sposób ten fundament będzie służyć Europie w trakcie Potrójnej Transformacji?

Tematy te stanowią sedno dużego międzynarodowego projektu finansowanego przez Komisję Europejską – Hub Dziedzictwa Europejskiego (European Heritage Hub) – kierowanego przez Europa Nostra w konsorcjum z wiodącymi organizacjami odpowiedzialnymi za dziedzictwo w całej Europie, w tym z Hubem Dziedzictwa Europa Nostra w Krakowie. Panel ten zapozna uczestników z koncepcją potrójnej transformacji oraz przedstawi cele projektu zmierzające do podniesienia potencjału europejskiego ekosystemu dziedzictwa w zakresie włączenia społecznego i sprawiedliwej transformacji, zrównoważonej transformacji cyfrowej, a także adaptacji i rozwoju w obliczu skutków zmiany klimatycznej.

Paneliści:
Dr Katarzyna Jagodzińska, Kierowniczka Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie
Dr Aleksandra Janus, Współdyrektorka i członkini zarządu Centrum Cyfrowego, Warszawa
Robert Piaskowski, Pełnomocnik Prezydenta Miasta Krakowa ds. Kultury
Andrew Potts, Doradca ds. dziedzictwa i działań klimatycznych w Europa Nostra
Prowadzenie: Sneška Quaedvlieg-Mihailovic, Sekretarz Generalna Europa Nostra

Dr Katarzyna Jagodzińska jest adiunktką w Instytucie Studiów Europejskich Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, kierowniczką Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie i pierwszą dyrektorką ds. programowych w Muzeum Zabawek w Krakowie. Wcześniej pracowała na różnych stanowiskach w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie. Jest historyczką sztuki i dziennikarką, specjalizuje się w muzealnictwie i dziedzictwie kulturowym. Jej obecny projekt badawczy dotyczy partycypacji i demokratyzacji muzeów. Autorka pięciu książek o muzeach (m.in. „Museums and Centers of Contemporary Art in Central Europe after 1989”, Routledge, 2020) oraz współautorka raportu Europa Nostra „Cultural Heritage Counts for Europe”.

Dr Aleksandra Janus jest doktorką antropologii, badaczką, inicjatorką wielu projektów artystycznych i kulturalnych, współdyrektorką i członkinią zarządu Centrum Cyfrowego, prezeską Fundacji Zapomniane, kuratorką programu „Exercising modernity”. Jest współpracowniczką Ośrodka Badań nad Kulturami Pamięci UJ oraz międzynarodowego projektu „Thinking Through the Museum”. W swojej pracy akademickiej i twórczej zajmuje się badaniem kultur pamięci, strategii upamiętniania oraz roli instytucji w procesie instytucjonalizacji dyskursów na temat przeszłości, a także interwencjami we współczesne krajobrazy pamięci. Współzałożycielka dwóch inicjatyw na rzecz działań muzeów w obliczu kryzysu klimatycznego: grupy Muzea dla Klimatu oraz kolektywu Kultura dla Klimatu.

Robert Piaskowski jest Pełnomocnikiem Prezydenta Miasta Krakowa ds. Kultury, dyrektorem ds. rozwoju strategicznego w Wydziale Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa, menadżerem, animatorem kultury i socjologiem. Studiował literaturę, socjologię, nauki społeczne i dyplomację kulturalną na Uniwersytecie Jagiellońskim, University of Provence Aix-Marseille oraz w Collegium Civitas w Warszawie. Jest współautorem Polityki Kulturalnej Krakowa i odpowiada za realizację sztandarowych programów branżowych dla poszczególnych sektorów kultury. W imieniu Prezydenta Miasta Krakowa odpowiada za wspieranie krakowskiego sektora kulturalnego na rzecz ogarniętej wojną Ukrainy i jej dziedzictwa kulturowego.

AndrewPotts jest doradcą ds. dziedzictwa i działań klimatycznych w Europa Nostra i Centrum Dziedzictwa Europejskiego. Przed dołączeniem do Europa Nostra Andrew koordynował Sekretariatem Sieci Dziedzictwa Klimatycznego (Climate Heritage Network, www.climateheritage.org). Jego współpraca z siecią jest kontynuowana w Europa Nostra, która współprzewodniczy europejskiej Sieci Dziedzictwa Klimatycznego. Wcześniej Andrew był koordynatorem Grupy Roboczej ICOMOS ds. Zmian Klimatu i Dziedzictwa. Z wykształcenia prawnik, jego praktyka prawnicza początkowo skupiała się na organizowaniu finansów publicznych i prywatnych na potrzeby adaptacji budynków historycznych do nowych funkcji.

Sneška Quaedvlieg-Mihailovic poświęciła swoje życie obronie wspólnych wartości i dziedzictwa kulturowego Europy. Od ponad trzydziestu lat pracuje dla Europa Nostra, a w 2000 r. została mianowana Sekretarz Generalną tej organizacji. Regularnie współpracuje ze wszystkimi instytucjami Unii Europejskiej, Radą Europy, UNESCO oraz licznymi podmiotami publicznymi i prywatnymi zaangażowanymi w dziedzictwo kulturowe. Angażuje się także w działania na rzecz klimatu, będąc regionalną współprzewodniczącą Sieci Dziedzictwa Klimatycznego (Climate Heritage Network). Absolwentka prawa międzynarodowego (Belgrad) oraz studiów podyplomowych z zakresu prawa europejskiego i polityki (Nancy).

Fot. gł.: Bogusław Świerzowski - Urząd Miasta Krakowa