Nie ma zgodności w źródłach historycznych co do pierwszego momentu, kiedy Żydzi zaczęli się osiedlać na stałe w Dębicy, która posiadała prawa miejskie od 1358 roku. „Sefer Dembitz” [„Księga Dębicy” powstała w Izraelu i opublikowana w 1964 roku, a przetłumaczona obecnie na język polski przez pana Ireneusza Sochę] odwołuje się do roku 1471. Możliwym również byłby rok 1577, kiedy to wyrokiem króla Stefana Batorego Żydzi zostali usunięci z pobliskiego królewskiego miasta Pilzna i gdzieś się musieli podziać.
Wiadomo, że właściciele miast prywatnych, a Dębica była miastem prywatnym, chętnie przyjmowały Żydów, którzy szybko rozwijali działalność handlową i rzemieślniczą. Wiemy natomiast z całą pewnością, że po 1660 roku, kiedy zaczęło rozwijać się w Dębicy nowe miasto, a równocześnie odbudowywano stare po zniszczeniach z okresu szwedzkiego „potopu” na pewno społeczność wyznania mojżeszowego zaczęła tutaj przybywać i osiedlać się. Pierwsza wzmianka o Żydach w Dębicy związana z chrześcijańskimi dokumentami odnosi się do roku 1673. Po 1690 roku doszło do założenia nowej gminy wyznaniowej oraz budowy synagog. Żydzi osiedlali się zarówno w Starej (wschodniej), jak i Nowej (zachodniej) Dębicy [szczególnie w tej drugiej w której było zdecydowanie więcej wolnych placów pod zabudowę]. Synagogi, pierwotnie drewniane powstały w obydwu częściach miasta. Jedna z nich, nowomiejska, została na kilka lat zamknięta wskutek protestów katolickich mieszkańców miasta. W jej miejsce w połowie XVIII wieku została zbudowana trzynawowa murowana synagoga, która istnieje do dzisiaj. W środku, pod tynkami, znajdują się malowidła, których tylko fragmenty podczas wstępnej, przeprowadzonej kilkadziesiąt lat temu inwentaryzacji zostały odsłonięte.
Jak to wiek później opisywał Mieczysław Orłowicz w swoim „Ilustrowanym przewodniku po Galicji” wśród mieszkańców Dębicy 2/3 stanowili Żydzi, w dużej mierze chasydzi. Samo to, że w ówczesnej Dębicy znajdowały się dwie synagogi i tylko jeden kościół dobitnie świadczyło o przewadze ilościowej mieszkańców miasta wyznania mojżeszowego. Pierwszym znanym z imienia dębickim rabinem był żyjący w XVIII wieku Samuel Horowitz. Z tej rodziny, a także z rodzin Landau Kohenów i Gewirtzów, wywodziła się większość dębickich rabinów i sędziów rabinackich.
To, że dębiccy Żydzi byli zaradni potwierdza fakt założenia w roku 1787 przez Rubinowicza i Kotza fabryki wódek i tabaki, pierwszej miejskiej manufaktury. Wcześniej w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Dębica znalazła się pod zaborem austriackim, co potwierdziła miedzy innymi delegacja mieszczan dębickich, którzy w 1773 roku złożyli hołd wobec gubernatora reprezentującego cesarzową Marię Teresę. Regres Dębicy został pogłębiony jeszcze przez cesarza Józefa II, który w 1785 roku zdegradował miasto do roli miasteczka, czyli formy przejściowej między miastem a wsią.
W krótkim czasie Dębica stała się wówczas typowym „sztetlach” czyli żydowskim miasteczkiem. Polski żywioł skupiał się głównie w okolicznych wioskach i zajmował się rolnictwem, zaś Żydzi, którzy w zdecydowanej większości pozostali w miasteczku skupili w swych rękach większość handlu i sporą część rzemiosła. Pod koniec osiemnastego stulecia powstała w Dębicy pierwsza szkoła żydowska z językiem niemieckim jako wykładowym. Spory odpływ Żydów z Dębicy nastąpił po roku 1830, kiedy to z powrotem pozwolono osiedlać się im w Pilźnie. O znaczeniu Żydów dla rozwoju dębickiego handlu najlepiej świadczą liczby. Spośród 78 mieszkańców miasta zajmujących się tym procederem w roku 1867 wyznania mojżeszowego było 74 [w tym 15 kupców] i 4 katolików.
Tymczasem coraz większe znaczenie, oprócz rzemiosła i handlu zaczynała mieć masowa produkcja. Manufaktury przeradzały się w fabryczki. Przykładami takowych było założenie w roku 1878 Fabryki Wyrobów Powroźniczych i Mat Trzcinowych Jakuba Tauba, pierwszej drukarni Hindy Hauser, a następnie Fabryki Zeszytów i Galanterii Papierowej w 1883 roku, czy też powstanie Pierwszej Parowej Fabryki Taczek, Kół, Wozów i Młyna Walcowego Natana Grunspana w roku 1892. W celu wspierania rozwoju przedsiębiorczości w 1886 roku utworzono Towarzystwo Kredytowe dla Handlu i Przemysłu. Prezesem Rady Nadzorczej został Saul Kanner. Kolejnym krokiem było powstanie w 1897 roku Banku Komercjalnego w Dębicy, którego dyrektorem został Alter Kanner. [cdn]
Opr. Jacek Dymitrowski
Foto z zb. J.J. Dymitrowskich
