Kiedyś był cmentarzem elitarnym. Miejsce spoczynku mają tu osoby zasłużone i wielu zamożniejszych Polaków. Rossa, na której pochowana jest żona i brat Józefa Piłsudskiego przez lata była celowo dewastowana. Jednak jej piękno nadal zachwyca i jest miejscem, które powinien odwiedzić każdy.
Ten wieleński cmentarz powstał oficjalnie w 1801 roku, gdy spoczął tu burmistrz Wilna Jan Müller, jednak początki pochówków na tym terenie pochodzą z 1436. Grzebano tu ofiary morowego powietrza.
Wzgórza i piękne nagrobki
W roku 1802 wzniesiono Na Rossie pierwsze katakumby. Wkrótce cmentarz, który cieszył się coraz większą popularnością, powiększono o obszar zwany Wzgórzem (Górką) Literatów. Faktycznie, tym co tworzy urok tej polskiej nekropolii, która od czasów II wojny światowej jest za granicą, są wznoszące się i opadające wśród pagórków alejki i wyłaniające się z zieleni piękne rzeźby nagrobkowe. Cmentarz zajmuje strome wzgórze morenowe o różnicy poziomów ok. 30 metrów, na wyniosłości tej znajdują się cztery wzniesienia tj. Górka Literacka, Górka Anielska, Wzgórze Pomocne i Wzgórze Południowe.
Zasłużeni dla miasta i Polski
Pochowane jest tu całe grono szacownych mieszkańców Wilna, wówczas stolicy polskiej kultury i edukacji. Groby naukowców, lekarzy, polityków i artystów.
Warto wspomnieć o spoczywającej tu rodzinie Józefa Piłsudskiego, którego grób jest w katedrze na Wawelu. Tu jest pochowana jego matka, Maria Piłsudska i również Maria - pierwsza żona Józefa Piłsudskiego oraz Ludwika Majewska - siostra Naczelnika i Adam Piłsudski – brat Józefa Piłsudskiego, polski polityk, wiceprezydent Wilna i senator IV kadencji w II RP.
Serce syna
Obok Starej Rossy, w 1920 roku powstał cmentarz wojskowy. To właśnie tu, po lewej stronie bramy cmentarza znajduje się grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej i złożona jest urna z sercem Józefa Piłsudskiego. Nagrobek wieńczy płyta granitowa, ozdobiona słynnym napisem „Matka i serce syna”.
Przy bramie wejściowej, znajduje się kwatera żołnierska, na której spoczywają polscy oficerowie i ochotnicy polegli w latach 1919–1920 w walkach o Wilno, a także żołnierze Armii Krajowej polegli podczas operacji Ostra Brama w 1944 roku.
Obok najstarszej części cmentarza powstał tzw. Nowa Rossa. Utworzono ją w 1847 roku w związku brakiem miejsca na Starej Rossie. Nowa nekropolia położona jest po drugiej stronie ulicy Listopadowej.
Celowa dewastacja
Po 1945 i opuszczeniu Wilna przez polskich mieszkańców rozpoczęła się celowa dewastacja nekropolii. Do dziś widać na historycznym cmentarzu porozbijane zdjęcia na nagrobkach i celowo zniszczone groby. Miejsce było mekką dla wandali i wileńskiego półświatka, który niszczył epitafia, przy biernej postawie nowych władz. W wielu grobowcach urządzono składy materiałów budowlanych oraz warsztaty, a z części zdemontowano epitafia. Tragicznym był dla Starej Rossy rok 1952, kiedy doprowadzono do zniszczenia monumentalnych katakumb. Cmentarz został zamknięty dla nowych pochówków w 1967 a dwa lata później, w 1969 wpisany do rejestru zabytków.
Światełko pamięci
W Wilnie pozostało niewielu dawnych mieszkańców. Dlatego cmentarz jest zapomniany. Jest za to obowiązkowym miejscem na trasie polskich wycieczek po Litwie.
Od 1990 konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą. To on od lat organizuje zbiórki zniczy "Światełko pamięci dla Rossy". Znicze zbierają na różnych cmentarzach w całej Polsce wolontariusze, a 1 listopada ofiarowane znicze pamięci są zapalone na grobach najstarszych wileńskich cmentarzy.
fot. Marzena Gitler