Diabeł i Śmierć zapukają do domów. Herody w Małopolsce

Diabeł, Śmierć, kolędnicy z Turoniem i Kozą - w Małopolsce tradycja Herodów jest nadal kultywowana, choć z upływem lat obserwuje się jej stopniowe zanikanie. W wielu miejscowościach regionu działają zespoły kolędnicze pielęgnujące to dziedzictwo kulturowe.

Tradycja od średniowiecza

Herody to tradycyjne ludowe przedstawienia bożonarodzeniowe, wywodzące się z teatru średniowiecznego, będące śladem dawnych misteriów kościelnych. Są one uważane za najważniejszą formę kolędowania, odgrywaną w różnych regionach Polski przez grupy kolędnicze.

Treść przedstawień opiera się na fragmencie Ewangelii według św. Mateusza (Mt 2, 16-19), opisującym rzeź niewiniątek i śmierć króla Heroda Wielkiego. Główny wątek dramatyczny ma cechy moralitetu, ukazując walkę dobra (reprezentowanego przez anioła) ze złem (uosabianym przez diabła). Herod skazany jest na wieczne potępienie i poddawany dwóm egzekucjom: śmierć zabiera jego ciało, a diabeł – duszę. W niektórych regionach Polski do wątku głównego dodawane były wątki fakultatywne, np. humorystyczne sceny z Żydem i Turkiem lub wizyta Trzech Króli, a także akcenty patriotyczne, takie jak ułan walczący z Turkiem.

Grupa Herodów w okresie od drugiego dnia Bożego Narodzenia (wspomnienie św. Szczepana) do Święta Trzech Króli (a czasem do święta Matki Boskiej Gromnicznej 2 lutego) przechodzi przez miejscowość, odwiedzając domy mieszkańców. Publiczność stanowią mieszkańcy odwiedzanych i mijanych posesji. Praktykowane są również formy sceniczne lub łączone (pochód oraz finał na scenie). Biorący udział w przedstawieniu sami przygotowują przebrania i rekwizyty, uczą się ról, a grupy biorą udział w konkursach i przeglądach.

Herody w Małopolsce

W Małopolsce tradycja Herodów jest nadal kultywowana, choć z upływem lat obserwuje się jej stopniowe zanikanie. W wielu miejscowościach regionu działają zespoły kolędnicze pielęgnujące to dziedzictwo kulturowe. Przykładem jest zespół z Zielonek, który od lat kultywuje tradycję Herodów, przygotowując coroczne przedstawienia i biorąc udział w lokalnych przeglądach kolędniczych. Innym przykładem jest grupa z Podegrodzia, znana z barwnych i starannie przygotowanych występów herodowych.

Od lat organizowane są też festiwale i przeglądy grup kolędniczych, które mają na celu podtrzymanie tej tradycji i zachęcenie młodszych pokoleń do jej kontynuowania. Konkurs "Herody" w Chrzanowie to coroczne wydarzenie organizowane przez Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji (MOKSiR) w Chrzanowie. Tradycja kolędowania na Ziemi Chrzanowskiej sięga lat 50. XX wieku, kiedy to kolędnicy z gwiazdą, szopką i herody byli szczególnie aktywni.

W konkursie biorą udział grupy kolędnicze z regionu, prezentując tradycyjne przedstawienia herodowe. Informacje na temat terminu konkursu "Herody" w 2025 roku nie są jeszcze dostępne. W poprzednich latach wydarzenie to odbywało się zazwyczaj w styczniu. Aby uzyskać aktualne informacje na temat daty i szczegółów konkursu w 2025 roku, zaleca się regularne sprawdzanie strony internetowej MOKSiR Chrzanów oraz ich profilu na Facebooku, gdzie publikowane są aktualności dotyczące nadchodzących wydarzeń kulturalnych.

Tradycja Herodów żywa jest też na Sądecczyźnie, a w styczniu 2025 roku planowane są wydarzenia związane z tym zwyczajem. W Nowym Sączu, 6 stycznia, podczas uroczystości Objawienia Pańskiego, mieszkańcy miasta przejdą na płytę rynku w barwnych korowodach.

Warto wspomnieć też Herody z Woli Kalinowskiej (w gminie Sułoszowa, w powiecie krakowskim), które w 2024 roku zostały laureatem konkursu "Turystyczne Skarby Małopolski" w kategorii „Dzieje się – wyjątkowe wydarzenie turystyczne”. Tradycja przekazywana tam z pokolenia na pokolenia w końcu zanikła, gdy ostatnia grupa kolędnicza Herodów zakończyła swoją działalność. Obecnie wskrzeszono kultywowanie tradycji przedstawiania "Herodów". Herody z Woli Kalinowskiej ponownie wróciły do świetności i jak kiedyś znane są nie tylko wśród lokalnej społeczności, ale i w okolicznych miejscowościach. Herody odgrywane są w Woli Kalinowskiej od drugiego dnia świąt do Święta Trzech Króli. Niegdyś Herody gościły w domach poszczególnych gospodarzy jednak dzisiaj wystawiane są w lokalach publicznych, gdzie każdy ma wstęp wolny. Po około 40 latach przerwy Wolskie Herody powróciły i stały się lokalną atrakcją.

W styczniu 2025 roku w Małopolsce zaplanowano kilka wydarzeń związanych z tradycją Herodów. 6 stycznia w Chrzanowie odbędzie się koncert "Anielskie Kolędowanie", podczas którego zaprezentowane zostaną najpiękniejsze kolędy i pastorałki. Natomiast 12 stycznia 2025 r. w Więcławicach Starych (gmina Michałowice) planowane jest "Karnawałowe Spotkanie z Muzyką i Tradycją". W programie przewidziano występ Grupy Kolędniczej Herody, koncert Chóru Szkolnego "Perły Jadwigi" oraz koncert Orkiestry Hejnał.

Tradycja Herodów nadal kultywowana jest też na Podhalu, zwłaszcza w miejscowościach takich jak Bukowina Tatrzańska, gdzie od 6 do 9 lutego odbędzie się 53. edycja Góralskiego Karnawału, podczas którego prezentowane będą tradycyjne formy kolędowania, w tym Herody. Wydarzenie to gromadzi zespoły regionalne z Podhala i innych regionów, które prezentują dawne obrzędy i zwyczaje.

fot. visitmalopolska.pl