Z okazji Dnia Kobiet przypominamy sylwetki wybitnych kobiet, które na zawsze wpisały się w historię Krakowa.
Historia Krakowa w dużym stopniu została napisana została przez wybitne kobiety. Wśród nich można wymienić królowe, naukowczynie, aktorki, działaczki społeczne, artystki czy sportsmenki. Z okazji Dnia Kobiet chcemy przypomnieć sylwetki dziesięciu z nich.
Jadwiga Andegaweńska
Mimo że nie urodziła się w Krakowie, a w Budzie, odegrała ogromną rolę dla rozwoju miasta. Córka króla Polski Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki przyszła na świat prawdopodobnie 18 lutego 1374 r. Odebrała staranne wykształcenie (oprócz języka węgierskiego znała łacinę, włoski, niemiecki i polski), a koronowana na króla Polski została w 1384 r. w Katedrze Wawelskiej. W 1386 r. na mocy umowy w Krewie (z 1385 r.) poślubiła Władysława Jagiełłę. Prowadziła własną kancelarię królewską, angażowała się w sprawy polityczne, przyjmowała zagranicznych dyplomatów i dostojników. Na dworze skupiła elitę intelektualną Polski. W 1387 r. stanęła na czele wyprawy na Ruś Halicką, w efekcie której przyłączono Ruś Czerwoną. W 1393 r. doprowadziła do zgody pomiędzy Jagiełłą a księciem litewskim Witoldem. Była bardzo pobożna, fundowała kościoły i uposażała klasztory. Opiekowała się szpitalami. Zmarła w 1399 r. w Krakowie. Pochowana w Katedrze na Wawelu. Beatyfikowana w 1979 r., kanonizowana w 1997 r. Po swojej śmierci zapisała Akademii Krakowskiej całą biżuterię, stroje, sprzęty oraz wszystkie pieniądze. Dzięki tym środkom uczelnia mogła pozwolić sobie na zakup domu, który stanowił trzon dzisiejszego Collegium Maius. Królowa zapewniła akademii świetlaną przyszłość.
Janina Kosmowska
Skoro była mowa o Uniwersytecie Jagiellońskim, nie sposób nie wspomnieć o Janinie Kosmowskiej - pierwszej studentce najstarszej uczelni w naszym kraju. Mimo że pochodziła z Łęcznej (którą szybko opuściła, szukając dostępu do edukacji), to właśnie w Krakowie dokonała rzeczy wybitnych. Po odbyciu praktyki w jednej z warszawskich aptek (ukrywano ten fakt, ponieważ uważano, że kobieta nie potrafi przygotować dobrych leków), w 1894 roku zdała egzamin na pomocnika aptekarskiego. Jesienią tego roku zaczęła naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Warto wspomnieć, że na początku lat 90-tych XIX wieku wielu wykładowców uważało, iż mózg kobiety nie jest w stanie przyjmować wiedzy, a 4 z 7 sióstr Janiny zdobyły wyższe wykształcenie. Mimo że uczelnie z zachodniej Europy były bardziej otwarte na kwestię równouprawnienia, Uniwersytet Jagielloński przez 530 lat nie przyjmował studentów kobiet. W 1894 r. możliwość uczestniczenia w zajęciach w charakterze wolnych słuchaczek otrzymały trzy pierwsze panie: Stanisława Dowgiałło, Janina Kosmowska i Jadwiga Sikorska. Studentki nie mogły jednak zdawać egzaminów czy zdobywać tytułów naukowych, a na ich obecność w sali musiał wyrazić zgodę profesor. Można przytoczyć tu ciekawą rozmowę, do jakiej miało dojść między profesorem Antonim Wierzejskim a Janiną Kosmowską. Kiedy wykładowca powiedział: “Tylko po moim trupie będą panie chodziły na zoologię”, młoda studentka odpowiedziała: “To umrze pan profesor już w wakacje, bo my na kurs zoologii chodzić i tak będziemy”.Paniom udało się zdobyć upragniony tytuł magistra farmacji, a ponieważ prawo austriackie nie pozwalało przedstawicielkom płci pięknej na pracę w aptece, Janina zdecydowała się otworzyć pierwszą w Krakowie wytwórnię kefiru. Ten mleczny napój uznawany był w XIX w. za środek leczniczy (szczególnie przydatny w przypadku chorób płuc). Pomysł okazał się sukcesem, a niedługo potem w Zakopanem otwarto filię wytwórni. Dzięki Odonowi Bujwidowi Kosmowska mogła również sprawdzić się w pracy w laboratorium (udało jej się napisać pracę naukową dotyczącą jadu błoniczego).
Olga Boznańska
Słynąca głównie z portretów malarka urodziła się 15 kwietnia 1865 r. w Krakowie. Naukę malarstwa rozpoczęła na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego, gdyż jako kobieta nie mogła studiować na krakowskiej ASP. W Krakowie mieszkała w kamienicy przy ulicy Piłsudskiego 21. To właśnie tam znajdowała się jej pracownia, a widoki z niej są częstym motywem jej obrazów. Wyjechała do Monachium (1886-89), gdzie założyła własną pracownię. Prezentowała obrazy w Paryżu, Monachium, Berlinie, Warszawie i Wiedniu, gdzie zdobyła złoty medal za „Portret malarza Pawła Nauena”. Od 1898 r. należała do Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, w tym samym roku przeniosła się do Paryża. W 1900 r. zdobyła złoty medal na wystawie w Londynie i wyróżnienie na Wystawie Światowej w Paryżu. Jej obrazy nagradzano też w USA. Została członkinią francuskiego Societè Nationale des Beaux Arts. W 1937 r. otrzymała Grand Prix na Wystawie Światowej w Paryżu. Najbardziej znane dzieła Boznańskiej to „Dziewczynka z chryzantemami”, „Bretonka”, „Cyganka”, „W Wielki Piątek”. Wyróżniona Krzyżami Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz francuską Legią Honorową.
Wanda Wysocka napisała o malarce:
„Dwa czynniki składają się głównie na ten wyraz twarzy, jakby zaświatowy – umiłowanie czyste i niepodzielne sztuki i wielkie serce otwarte zawsze dla cudzego bólu i niedoli”.
Olga Boznańska zmarła w 1940 r. w Paryżu. Spoczywa na cmentarzu Montmorency.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Maria Janina Teresa Kossak (później Pawlikowska-Jasnorzewska) przyszła na świat 24 listopada 1891 roku w pełnej zakamarków i tajemnych skrytek willi przy krakowskim placu Latarnia jako córka znanego malarza Wojciecha Kossaka i wnuczka jeszcze sławniejszego Juliusza Kossaka. Rodzina poetki miała szlacheckie korzenie i prowadziła znany w Krakowie salon. Lilka (jak nazywali Marię bliscy) była młodszą siostrą malarza Jerzego Kossaka i starszą siostrą pisarki Magdaleny (tworzącej pod nazwiskiem Samozwaniec). To właśnie Magdalena stała się jej najlepszą przyjaciółką Lilki. Siostry wychowywały się w domu pełnym wybitnych indywidualności - gościli u nich m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski czy Wincenty Lutosławski. Maria i Magdalena wyrosły na ekscentryczne młode damy, wyróżniające się na tle mieszczańskiego, spętanego obyczajowymi kajdanami Krakowa. Poetka debiutowała w „Skamandrze” (1922 r.), swoją twórczość często prezentowała także w „Bluszczu”, „Tygodniku Ilustrowanym” i „Wiadomościach Literackich”. Była twórczo związana ze Skamandrytami. Na jej poezję wpływ miała także przyjaźń z Witkacym i krakowskimi formistami. Maria była jedną z najsłynniejszych i najbardziej inspirujących krakowianek. Często widywano ją podczas rowerowych przejażdżek w okolicach Błoń. Zmarła 9 lipca 1945 w Manchesterze.
Helena Modrzejewska
Przyszła na świat 12 października 1840 r. w kamienicy przy ul. Grodzkiej 22 w Krakowie jako Jadwiga Helena Misel. Jedna z najwybitniejszych polskich aktorek w historii zadebiutowała na deskach teatru w Bochni. Początkowo grała w prowincjonalnych teatrach pod pseudonimem Modrzejewska i tam zdobyła doświadczenie zawodowe. Od 1865 r. występowała na scenie Teatru Krakowskiego. W Poznaniu poznała przyszłego męża Karola Chłapowskiego i poprzez małżeństwo weszła na salony arystokratyczne, ale z zawodu nie zrezygnowała. Przez siedem sezonów rozwijała swoją karierę w Warszawie i prowadziła tam salon artystyczny. Grała role romantyczne, komediowe, tragiczne, znakomicie wcielała się także w bohaterki z dramatu współczesnego. Jedna z najpiękniejszych kobiet epoki specjalizowała się w rolach szekspirowskich i tragicznych. W 1876 r. Chłapowscy wyruszyli do Stanów Zjednoczonych. Tam Helena odnosiła sukcesy, grając po angielsku role szekspirowskie pod pseudonimem Modjeska. Brała udział w Kongresach na rzecz praw kobiet, przemycając tam też polskie wątki patriotyczne. Wielokrotnie odwiedzała kraj. W Zakopanem założyła szkołę koronkarską. Pomogła w karierze Ignacemu Paderewskiemu, występując podczas jego koncertu. Stanisław Witkiewicz pisał, że Helena jest „najcudowniejszym zjawiskiem ludzkim, jakie za naszego życia przez świat przeszło”. Zmarła w 1909 r. w Newport w Kalifornii. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim.
Halina Czerny-Stefańska
Pianistka i chopinistka, tytan pracy urodziła się w 1922 r. w Krakowie. Jej pierwszym nauczycielem był ojciec. Studiowała w Paryżu, a od 1939 r. w Konserwatorium Warszawskim. W czasie II wojny światowej występowała na tajnych koncertach. W 1949 r. zdobyła I nagrodę na IV Konkursie Chopinowskim w Warszawie i nagrodę Polskiego Radia za najlepsze wykonanie mazurków Chopina. W 1950 r. ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Krakowie. Wykładała na najlepszych światowych uczelniach. W 2001 r. została doktorem honoris causa Tokijskiego Uniwersytetu Sztuki. Wielokrotnie zasiadała w jury konkursów pianistycznych. Była aktywna polityczne – radna Miasta Krakowa (1976-1984) i członkini prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (1981-1983). Po okazaniu poparcia dla rządzących w okresie stanu wojennego została wyklaskana na koncercie w Filharmonii Krakowskiej (w kwietniu 1982 r.). Należała do Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa (1978-1985). Jedna z założycielek stowarzyszenia Kuźnica. Nie odmawiała występów w wielkich salach całego świata i małych domach kultury. Zmarła w 2001 r. w Krakowie. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim
Jadwiga Jędrzejowska
Wybitna tenisistka, należąca do ścisłej światowej czołówki przyszła na świat w 1912 r. w Krakowie w rodzinie robotniczej. Wspierała finansowo rodziców, podając piłki zawodnikom grającym na kortach Akademickiego Związku Sportowego w Parku Krakowskim. Gdy miała 10 lat, ojciec wystrugał jej rakietę z drewna. Szybko dostrzeżono jej talent i przyjęto do AZS (1925 r.). Trenowała z mężczyznami, gdyż zawodniczki nie chciały z nią grać, uważając tenis za grę wyższych sfer. W 1931 r. zdała maturę w trybie eksternistycznym. Jako 20-latka po raz pierwszy została mistrzynią Polski (w sumie była nią 27 razy). W 1936 i 1937 r. w plebiscycie „Przeglądu Sportowego” wybrano ją najlepszym sportowcem Polski. Zyskała sławę za granicą. W 1931 r. debiutowała na Wimbledonie, a w 1937 r. zagrała w finale turnieju. W Anglii i USA nazywano ją „Dżed” lub „Dżadża”. Przyjaźniła się z Charlie Chaplinem. Podczas II wojny światowej mieszkała w Warszawie. Odmówiła wyjazdu do zaprzyjaźnionego króla Szwecji Gustawa V. W 1948 r. zamieszkała w Katowicach. Wróciła na kort i nadal nie miała sobie równych. Jadwiga była pierwszą Polką w historii, która została finalistką Wimbledonu. Trenowała kolejne pokolenie. Zmarła w 1980 r. w Katowicach. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim.
Helena Rakoczy
Helena Rakoczy urodziła się 23 grudnia 1921 roku w Krakowie. Wybitna gimnastyczka była absolwentką miejscowego Gimnazjum Kupieckiego (Handlowego). Pierwszym wyborem Heleny Rakoczy był balet, jednak ze względu na ograniczone możliwości finansowe jej rodziny, musiała zrezygnować ze szkoły baletowej, na rzecz nieco mniej kosztownej gimnastyki. Uczęszczała do krakowskich klubów: Sokoła, Korony i Wawelu, szkoląc się pod opieką trenerów: Celka Kozioła, Tadeusza Daniela i Urszuli Stępińskiej. Jej talent ujawnił się szybko – już w 1937 r. zdobyła trzecie miejsce w dziesięcioboju na ogólnopolskim zlocie we Lwowie. Wojna przerwała jej karierę, jednak już w 1946 roku wystartowała w pierwszych ogólnopolskich zawodach w Toruniu. Przy wzroście 166 cm ważyła 55 kg.
Helena Rakoczy była dwukrotnie uczestniczką igrzysk olimpijskich: w Helsinkach w 1952 r. i Melbourne w 1956 r. W 1950 r. w Bazylei zdobyła tytuł Mistrzyni Świata w wieloboju indywidualnym, równocześnie otrzymując złote medale w ćwiczeniach wolnych, równoważni i skoku przez konia. Sześciokrotnie zdobywała także mistrzostwo Polski w wieloboju indywidualnym. Zmarła 2 września 2014 r. w Krakowie. Została pochowana na cmentarzu Rakowickim.
Ewa Demarczyk
Jedna z najwybitniejszych piosenkarek wykonujących poezję śpiewaną przyszła na świat 16 stycznia 1941 r. w Krakowie. Zadebiutowała w 1961 r., a w latach 1962–72 występowała w kabarecie Piwnica pod Baranami. Laureatka wielu konkursów i festiwali piosenki posiadała niezwykłą ekspresję i umiejętność niecodziennej interpretacji. Współpracowała m.in. z kompozytorem Zygmuntem Koniecznym. W 1966 r. ukończyła studia w krakowskiej PWST. Jej największe przeboje to „Karuzela z madonnami”, „Groszki i róże”, „Skrzypek Hercowicz”, „Jaki śmieszny”, „Grande Valse Brillante”, „Czarne Anioły”, „Tomaszów”. Występowała na całym świecie. W 1986 r. założyła Teatr Poezji i Muzyki. Uzyskała wiele nagród i odznaczeń m.in. Złoty Krzyż Zasługi, Krzyże Oficerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski i Francuską Legię Honorową. Zwana była Czarnym Aniołem polskiej piosenki. W listopadzie 1999 r. w Poznaniu odbył się ostatni recital artystki. Zmarła w 2020 r. w Krakowie. Pochowano ją na cmentarzu Rakowickim.
Wisława Szymborska
Co prawda na świat przyszła 2 lipca 1923 r. w Kórniku, ale od 6. roku życia mieszkała w Krakowie.
– Była krakowianką z miłości do tego miasta. Z miłości, która była miłością w pełni odwzajemnioną. (...) Była osobą wyjątkową, skromną, taką jak każdy z nas. Mimo zaszczytów, laurów i orderów nie wywyższała się. Chciałbym w imieniu wszystkich mieszkańców miasta, którzy kochali panią Wisławę, pożegnać ją tutaj od nas wszystkich. Pani Wisławo niech pani spoczywa w pokoju"
– mówił podczas uroczystości pogrzebowej Prezydent Krakowa Jacek Majchrowski.
Życie Wisławy Szymborskiej było nierozerwalnie połączone z Krakowem – tu mieszkała od 1931 roku, tu studiowała i pracowała, stąd wyruszyła do Sztokholmu, aby odebrać literacką Nagrodę Nobla w 1996 roku. W uzasadnieniu do Nagrody Akademia Szwedzka napisała: „Jej poezja z ironiczną precyzją odsłania prawa biologii i działania historii we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”.
Najbliższe otoczenie zapamiętało ją jako osobą skromną, ceniącą spokój. Nie uznawała pytań ingerujących w czyjąkolwiek prywatność, ani nie uważała za stosowne mówić o sobie. Źle znosiła wszelkie ostentacje czy celebry, stąd też ogłoszenie jej laureatką literackiego Nobla stanowiło w jej życiu cezurę, nazywaną przez przyjaciół „tragedią sztokholmską”.
Szymborska wydała 13 tomików wierszy: “Dlatego żyjemy” (1952), “Pytania zadawanie sobie” (1954), “Wołanie do Yeti” (1957), “Sól” (1962), “Sto pociech” (1967), “Wszelki wypadek” (1972), “Wielka liczba” (1976), “Ludzie na moście” (1986), “Koniec i początek” (1993, 1996), “Chwila” (2002), “Dwukropek” (2005), “Tutaj” (2009) oraz – wydany pośmiertnie, niedokończony tom “Wystarczy” (2012). Jej wiersze zostały przetłumaczone na ponad czterdzieści języków. Publikowała także przekłady poezji, głównie z francuskiego i niemieckiego.
W 1991 r. Wisława Szymborska otrzymała Nagrodę im. Goethego, w 1995 r. została laureatką Nagrody Herdera. W maju 1995 r. Uniwersytet Poznański nadał jej tytuł doktora honoris causa. W 1996 Wisława Szymborska otrzymała nagrodę polskiego PEN Clubu oraz literacką nagrodę Nobla. W 2001 r. została członkiem honorowym American Academy of Arts and Letters. W 2011 r. uhonorowano ją najwyższym odznaczeniem państwowym − Orderem Orła Białego.
– Miała dar pisania dla samotnych i zakochanych, szczęśliwie i nieszczęśliwie, lecz także dla zbiorowości, dla, jak to mówią Grecy - polis. Swoją poezją towarzyszyła polskiej zbiorowości przez kilkadziesiąt lat. (...) Odejście człowieka, przyjaciela, a Szymborska była przyjaciółką dla tysięcy czytelników w Polsce i na świecie, jest zawsze bolesne. Słowa pomagają, ale nie od razu, trzeba czasu
- tak o Wisławie Szymborskiej mówił Adam Zagajewski.
Inf.: krakow.pl, Muzeum Historii Sztuki
Fot.: Wikipedia
