Lasy i leśnictwo na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie

W Polsce lasy publiczne stanowią 81% powierzchni leśnej kraju. Udział tej formy własności jest znacznie większy niż w wielu krajach, szczególnie Europy Zachodniej i Skandynawii. Na mocy Ustawy o lasach z 1991 r. lasami Skarbu Państwa zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Lasy Państwowe są jednostką samofinansującą się, to znaczy nie obciążają podatników i budżetu państwa kosztami prowadzenia swej działalności lecz pokrywają je z przychodów własnych.

Ogólna charakterystyka

Lasy Skarbu Państwa w zarządzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP) w Krakowie obejmują obszar blisko 171 tys. ha w granicach głównie województw małopolskiego (158 tys. ha) i fragmentów województwa podkarpackiego oraz śląskiego. Administracyjne leżą w zasięgu 26 powiatów oraz 175 gmin. Specyficzną cechą lasów małopolski jest duży udział lasów niepublicznych (tj. osób fizycznych, wspólnot gruntowych, gmin), który w Małopolsce wynosi około 41 % i jest największy na terenie kraju.

Lasy spełniają wiele funkcji, które można pogrupować w kategorie funkcji gospodarczych, ochronnych i społecznych. Lasy Państwowe zarządzają mieniem publicznym i na mocy Ustawy o lasach są zobowiązane m.in. do utrzymania trwałości i zrównoważonego wykorzystania produkcyjnych (gospodarczych) funkcji lasu. Produkcyjna funkcja lasu polega przede wszystkim na racjonalnym pozyskiwaniu i sprzedaży surowca drzewnego. Ponieważ Lasy Państwowe są jednostką samofinansującą się, gospodarcza funkcja lasów pozwala na realizację zadań związanych z administrowaniem gruntami leśnymi  Skarbu Państwa oraz realizacją zadań w ramach społecznych i ochronnych funkcji lasów.

Podstawowymi wskaźnikami charakteryzującymi stan lasów jest dostosowanie ich składu gatunkowego (czyli udziału gatunków drzew) do warunków siedliskowych, średni wiek drzewostanów oraz średnia zasobność (czyli objętość drewna
na jednostce powierzchni).

Pod względem składu gatunkowego lasy małopolski wyraźnie odróżniają się
od lasów środkowej i północnej części Polski, które zachowały się często
na najuboższych glebach i cechują się dominującym udziałem sosny – gatunku
o skromnych wymaganiach siedliskowych.

Na terenie RDLP w Krakowie największy udział mają żyzne siedliska lasów wyżynnych i górskich, które zajmują łącznie prawie 70% powierzchni. Tak znaczny udział najżyźniejszych siedlisk sprawia, że lasy małopolski cechują się dużym bogactwem gatunków drzew. Za wyjątkiem kilku gatunków, których naturalny zasięg rozsiedlenia nie obejmuje tego regionu Polski, spotkać tu można wszystkie drzewa reprezentujące rodzimą dendroflorę, w tym gatunki rzadkie, takie jak: limba, cis, jarząb brekinia, jarząb mączny czy kłokoczka południowa. W lasach górskich dominuje buk zwyczajny (29%) oraz jodła pospolita (25%), z niewielkim udziałem świerka (6%), który stanowi domieszkę w lasach dolnego regla (poniżej 1200 m n.p.m.), a tylko wyjątkowo w reglu górnym najwyższych partii Beskidów tworzy lite drzewostany. W dolnym reglu bukowi i jodle często towarzyszy klon jawor, a wzdłuż strumieni i potoków także olsza szara.

W strefie pogórza (do wysokości około 400 m n.p.m.) z bukiem i jodłą często współwystępują dwa rodzime gatunki dębów (szypułkowy i bezszypułkowy), których udział wynosi około 10%.

W północnej części Małopolski, w zasięgu Kotliny Sandomierskiej wypełnionej osadami pochodzenia rzeczno-lodowcowego wykształciły się mniej żyzne siedliska niż w pasie karpackim. W terenach tych  wzrasta lasotwórcza rola sosny zwyczajnej, brzóz (brodawkowatej i omszonej) oraz olszy czarnej.

Lasy ze znaczną domieszką sosny spotyka się również w terenach górskich.
O ile udział tego gatunku w lasach Podhala ma charakter często naturalny, o tyle
w Beskidzie Niskim i Sądeckim występowanie sosny jest najczęściej związane
z historią tego terenu. Lasy sosnowe zajmują dziś obszary, które jeszcze 70 lat temu były użytkowane rolniczo - jako łąki, pastwiska i grunty orne - przez ludność łemkowską przesiedloną na ziemie odzyskane w ramach akcji „Wisła”. Otwarte połacie terenu są często dobrze widoczne na zdjęciach z okresu przedwojennego w miejscach, które dziś porastają zwarte lasy.

Dzięki pracy pokolenia leśników grunty te zostały w dużej części zalesione.
Z uwagi na ich pierwotnie nieleśny charakter, w pierwszym pokoleniu wprowadzano gatunki dobrze rosnące w warunkach otwartej przestrzeni. W lasach Beskidu Niskiego i Sądeckiego była to właśnie najczęściej sosna, ale także modrzew, świerk, rzadziej olsza szara i brzoza. Po kilku dziesięcioleciach, kiedy „przedplon” spełnił swoją rolę siedliskotwórczą, pod okapem gatunków pionierskich leśnicy wprowadzili gatunki właściwe lasom dolnoreglowym tej części Karpat, to jest przede wszystkim jodłę i buka, klona jawora i inne domieszki o walorach biocenotycznych. Dzisiaj, w miejscu dawnych łąk i pól, rosną lasy tworzone przez ustępujące gatunki przedplonowe oraz młode pokolenie docelowych gatunków drzew. Zalesianie terenów porolnych, a później wprowadzenie gatunków właściwych siedlisku wiązało się z dużymi kosztami
i poważnym wysiłkiem organizacyjnym.

Rekapitulując, skład gatunkowy lasów będących w zarządzie RDLP w Krakowie cechuje się dużą różnorodnością i bardzo dobrym dopasowaniem do warunków siedliskowych. Występowanie gatunków niewłaściwych siedlisku ogranicza się prawie wyłącznie do najstarszej generacji drzew na terenach objętych w przeszłości zalesieniami.

Na tle innych regionów kraju, małopolskie lasy odznaczają się również dużym wiekiem średnim oraz zasobnością. Lasy w zarządzie RDLP w Krakowie osiągają średni wiek 77 lat, przy średniej dla terenu całego kraju 61 lat. Podobnie, lasy regionu są zasobniejsze (317 m3/ha) niż przeciętnie lasy w Polsce (288 m3/ha). Większa zasobność drzewostanów wynika w znacznej mierze ze składu gatunkowego drzewostanów, a przede wszystkim dużego udziału jodły. Gatunek ten tworzy bowiem najbardziej zasobne drzewostany, a dodatkowo w lasach karpackiego dolnego regla osiąga swoje optimum siedliskowe.

Gospodarcza funkcja lasów i gospodarka leśna

W lasach RDLP w Krakowie rocznie pozyskuje się około 1 mln m³ drewna.
Ilość drewna pozyskiwanego w każdym z nadleśnictw jest określana w planie urządzania lasu na okres 10 lat przez wyspecjalizowane podmioty i zatwierdzana przez właściwego ministra. Ilość pozyskiwanego drewna wynika z potrzeb pielęgnacyjnych oraz odnowieniowych lasów i jest określana w taki sposób,
by zapewnić ich trwałość, to znaczy pełną zastępowalność najstarszego pokolenia przez młodą generację drzew oraz ciągłość korzystania z zasobów drzewnych
w kolejnych dziesięcioleciach. W 2022 r. drewno pozyskane w RDLP w Krakowie zostało zakupione przez prawie 900 podmiotów. Zdecydowaną większość z nich stanowiły małe regionalne przedsiębiorstwa i tartaki. Jedynie około 1/10 stanowili odbiorcy kupujący na terenie RDLP w Krakowie ponad 10 tys. m³drewna.

Zabiegi hodowlane wykonywane w lasach służą wykorzystaniu i utrzymaniu ich walorów gospodarczych. Niezależnie od racjonalnego pozyskania cennego surowca, zabiegi hodowlane pozwalają na zachowanie pożądanego składu gatunkowego, struktury wiekowej i budowy drzewostanów. W sytuacjach zagrożenia masowym pojawem owadów zdolnych do uśmiercania drzew na rozległych powierzchniach
(jak na przykład korników lub owadów żerujących na liściach lub igłach), poprzez usuwanie obumarłych i osłabionych drzew cięcia sanitarne pozwalają na ograniczenie tempa rozprzestrzenienia się tych organizmów i zmniejszenie obszaru lasów dotkniętych szkodami. Podobnie w przypadku pożarów: kontrolowanie ilości martwych drzew pozwala zmniejszyć zagrożenie pożarami, które w naszych warunkach klimatycznych najczęściej wywoływane są przez samych ludzi. W tym sensie cięcia sanitarne mogą również pełnić funkcje ochronne i sprzyjać utrzymaniu pokrywy leśnej.

W RDLP w Krakowie większa cześć drzewostanów odnawiana jest w sposób naturalny przez samosiew pod okapem drzew starego pokolenia. W ten sposób odnawiane są przede wszystkim jodła i buk w drzewostanach tworzonych przez te gatunki. Systematycznie wzrasta również powierzchnia odnowień naturalnych sosny, choć odnowienie tego gatunku jest znacznie trudniejsze i obarczone większym ryzykiem niepowodzenia. W 2022 r. w nadleśnictwach RDLP w Krakowie łączna powierzchnia odnowień naturalnych wyniosła ponad 740 ha. Odnowienia naturalne są tańsze i z reguły stwarzają większe szanse adaptacji młodego pokolenia do lokalnych warunków siedliskowych. Nie pozwalają jednak na wprowadzenie gatunków, które nie występują w składzie gatunkowym młodego pokolenia. W dużej mierze zależą również od uwarunkowań pogodowych oraz siedliskowych. Dlatego odnowienia naturalne muszą być uzupełniane odnowieniami sztucznymi, najczęściej przez sadzenie
1-3 letnich sadzonek wyhodowanych na szkółkach.

W 2022 roku, sztucznie przez sadzenie, leśnicy wprowadzili młode pokolenie
na powierzchni około 460 ha, przy czym z tego aż 90% pod osłoną drzew starszego pokolenia. Taki sposób odnawiania sprzyja młodym drzewom gatunków wrażliwych na przymrozki, takich jak buk czy dąb. Najczęściej sadzi się te gatunki w drzewostanach sosnowych w ramach ich częściowej przebudowy. Polega ona na zastąpieniu litych drzewostanów sosnowych, wzrastających na co najmniej średnio żyznych siedliskach, drzewostanami mieszanymi złożonymi z sosny, buka, dębu i innych gatunków. Celem przebudowy jest zwiększenie różnorodności biologicznej, uzyskanie drzewostanów bardziej odpornych na działanie czynników szkodotwórczych oraz zwiększenie walorów turystyczno-rekreacyjnych lasów. Zakłada się również, że lasy cechujące
się urozmaiconym składem gatunkowym wykazują większy potencjał adaptacyjny
do zmian warunków siedliskowych, w tym przede wszystkim ocieplenia klimatu.

Z uwagi na dużą presję sarny i jeleni, które zgryzają młode przyrosty drzew
i uszkadzają ich strzałki, odnowienia większości gatunków drzew muszą być sztucznie zabezpieczane. Najczęściej  stosuje się grodzenia powierzchniowe lub zabezpieczenie wierzchołków drzew preparatami obniżającymi walory smakowe pędów drzew dla roślinożerców. Poza specjalistami mało kto zdaje sobie dziś sprawę, że w wielu regionach bez zabiegów zabezpieczania odnowień uzyskanie młodego pokolenia dębu, jodły, jaworu - czy innych rzadszych gatunków, nie byłoby możliwe.

Uzyskanie wielofunkcyjnych, stabilnych, żywotnych drzewostanów o składzie gatunkowym dostosowanym do siedliska wymaga prowadzenia intensywnych zabiegów pielęgnacyjnych. W najmłodszym etapie życia polegają one
na systematycznym ograniczaniu konkurencji roślinności runa leśnego, krzewów i gatunków drzew pojawiających się w nadmiarze w stosunku do pożądanego składu gatunkowego drzewostanu. Z czasem nabierają one cech selekcyjnych, zmierzających do zapewnienia optymalnych warunków wzrostu drzewom najbardziej przyszłościowym. W czasie całego cyklu pielęgnacyjnego leśnicy starają się zachować drzewa o walorach biocenotycznych, stwarzających warunki bytowania wyspecjalizowanym grupom roślin, grzybów i zwierząt. Do tej grupy należą drzewa bardzo stare, obumierające i martwe, dziuplaste, reprezentujące rzadkie  gatunki,
w tym drzewa nektarodajne i dzikie drzewa owocowe.

Społeczna funkcja lasów

W odróżnieniu od lasów innych własności, lasy publiczne w zarządzie Lasów Państwowych w szczególny sposób są zobligowane do spełniania funkcji społecznych. Należy do nich m.in. udostępnianie lasów, stwarzanie warunków do wypoczynku, turystyki, rekreacji, uprawiania sportów, czy edukacja przyrodnicza społeczeństwa.

Ochronna funkcja lasów

Specyfika lasów Małopolski polega również na dużym udziale powierzchni leśnej objętej różnymi formami ochrony. Na terenie lasów Skarbu Państwa w zarządzie RDLP w Krakowie zlokalizowanych jest 68 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni prawie 2 857 ha,  w tym 35 rezerwaty leśne. W zasięgu terytorialnym RDLP w Krakowie  udział powierzchni wyłączonej z gospodarki leśnej (parków narodowych i rezerwatów) jest największy w kraju i wynosi około 7%.

Warto wspomnieć, że na terenie RDLP w Krakowie są zlokalizowane najstarsze rezerwaty leśne w obecnych granicach naszego kraju. Rezerwaty „Łabowiec”, „Uhryń”, „Baniska” zostały utworzone na początku XX wieku w dobrach nawojowskich
i ryterskich rodziny Stadnickich. Powstanie tych rezerwatów było inicjatywą ówczesnego właściciela tych dóbr, hr. Adama Stadnickiego. Stadnicki był znakomicie wykształconym leśnikiem po studiach uniwersyteckich w Monachium, gdzie miał okazję zapoznać się z najbardziej postępowymi w tych czasach ideami gospodarki leśnej. Warto podkreślić, że wbrew praktykom stosowania zrębów zupełnych
i wprowadzania na masową skalę świerka, powszechnym wówczas w wielkich majątkach leśnych, w swoich dobrach prowadził gospodarkę zmierzającą do zachowania drzewostanów mieszanych o naturalnym składzie gatunkowym. Stosował nowoczesne metody pielęgnacji i odnawiania lasu. Lasy nawojowskie do dziś należą do najpiękniejszych i najlepiej zachowanych w Karpatach Zachodnich.

Innym leśnikiem, który znacząco przyczynił się do zachowania rodzimych zasobów przyrody w rezerwacie „Las lipowy Obrożyska” (koło Muszyny), był inżynier Michał Witowski. Opieka roztoczona nad rezerwatem w czasie II wojny światowej przez tego miejscowego leśnika pozwoliła zachować tą przyrodniczą perłę
dla kolejnych pokoleń. Witowski był świadomy unikatowego charakter kompleksu lasów wokół góry Mikowa nieopodal Muszyny. Wyjątkowość tych lasów polegała
na dużym udziale lipy drobnolistnej w ich składzie gatunkowym, mimo że w tej strefie wysokości rozwijają się najczęściej dolnoreglowe lasy budowane przez jodłę i buka. Faktycznie, lasy na południowych zboczach doliny Popradu koło Muszyny stanowią relikt atlantyckiego optimum klimatycznego (4-2 tys. lat p.n.e.), kiedy wielogatunkowe lasy budowane przez ciepłolubne drzewa liściaste sięgały znacznie wyżej niż obecnie. Warto dziś pamiętać, że także leśnicy istotnie przyczynili się do ochrony przyrody w lasach Karpat.

Na podstawie wieloletnich – blisko 100 letnich - doświadczeń leśnicy posiadają wiedzę o procesach zachodzących w przyrodzie co umożliwia kontrolowanie stanu środowiska leśnego co w następstwie pozwala nam na wczesną diagnozę zagrożeń, mogących wpłynąć negatywnie na stan lasu. Każdego roku podejmujemy działania mające na celu zachowanie trwałości lasu i zwiększenie jego naturalnej odporności na czynniki szkodotwórcze.

Autorzy zdjęć: K. Tomasiak (1, 9, 11), J. Paluch (2-8, 10, 12-15)