Podzielona kraina. Podsumowano obchody stulecia przyłączenia Orawy do Polski

28 lipca w Lipnicy Wielkiej świętowano zakończenie czteroletniego projektu, upamiętniającego stulecie przyłączenia Orawy do Polski. Kraina, którą zamieszkiwali Słowacy, Polacy, Węgrzy i Niemcy została podzielona i w 1924 roku jej część przypadła Polsce.

Do 1918 Orawa należała do Królestwa Węgier. Według spisu z 1910 mieszkało tam 72 125 osób: 59 096 Słowaków, 16 131 Polaków, 2000 Węgrów i 1518 Niemców. Odzyskanie niepodległości było dopiero początkiem jednoczenia ziem polskich. Toczyły się równolegle walki zbrojne i zabiegi dyplomatyczne. Starano się m.in. o ziemię orawską, która była przedmiotem sporu z Czechosłowacją. Do najwybitniejszych budzicieli polskości na Orawie należeli m.in. Piotr Borowy, Eugeniusz Stercula, ks. Eugeniusz Sikora i przede wszystkim ks. Ferdynand Machay, który dla Orawy i Spisza był tym, kim dla Górnego Śląska Wojciech Korfanty.

Odegrał kluczową rolę w staraniach o przyznanie Polsce po I wojnie światowej północnych terenów Spisza i Orawy. W czasie I wojny światowej był kapelanem w armii austro-węgierskiej, a po jej zakończeniu został jednym z inspiratorów i aktywnym uczestnikiem akcji podjętej w celu przyłączenia Orawy i Spisza do Polski. Był najwybitniejszym działaczem Narodowego Komitetu Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala oraz członkiem sekcji cieszyńsko-spisko-orawskiej w Komitecie Narodowym Polskim w Paryżu, a także głównym doradcą rządu polskiego w sprawie tych terenów.

Jego zdaniem miejscowa ludność, choć o polskich korzeniach, zapomniała o swojej polskiej narodowości. "Trzeba bowiem wiedzieć, że nasi górale w okręgach Trzciana i Namiestów byli głęboko przekonani, - choć mylnie - , że są Słowakami. I kiedy się nasz ruch rozpoczął (1910), myśl polityczna słowacka święciła u nas swe zupełne zwycięstwo. Naprawdę, co to za straszna ironia losu, że 2 1/2 milionowy naród słowacki na skrawkach polskiej ziemi miał tak silne gniazdo! (...) Nawet małe dzieci wrzeszczały hasło ks. Hlinki: 'Za tu našu slovenčinu'!" - napisał w swoim pamiętniku "Moja droga do Polski", ilustrując sytuację narodowościową w 1910 roku Jabłonce i w okolicznych miejscowościach.

Po I wojnie światowej wybuchł spór pomiędzy Polską a Czechosłowacją o przynależność regionu. Ze względu na to, że w Górnej Orawie zamieszkiwała w większości ludność polska, a w Dolnej – słowacka, o przynależności poszczególnych wiosek miał rozstrzygnąć plebiscyt. Mieszkańcy północnej części Orawy powołali w Jabłonce Radę Narodową i zażądali przyłączenia tych ziem do Polski. Musieli jednak poczekać na to półtora roku. W krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej, gdy Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy, Polska została zmuszona do wyrażenia zgody na to, by przebieg granicy ustalili przedstawiciele państw alianckich. 28 lipca 1920 r. Rada Ambasadorów ogłosiła decyzję. Jedynie część postulowanych ziem orawskich przypadła Polsce, choć straty na Spiszu, a zwłaszcza na Zaolziu okazały się dotkliwsze. Rzeczypospolitej przypadło 12 wsi w Górnej Orawie. W 1924 dokonano wymiany terytoriów – Polska otrzymała resztę wsi Lipnica Wielka (część wsi należała już do Polski), a w zamian oddała wsie Głodówka i Sucha Góra.

Rok 1924 zamknął okres kształtowania się granic Niepodległej, trwający w tym regionie wyjątkowo długo, bo począwszy już od 5 listopada 1918 r., kiedy powołano Polską Radę Narodową w Jabłonce.

W 1938 roku rząd Polski zwrócił się do władz Czechosłowacji o przekazanie kolejnych wiosek. Do Rzeczypospolitej wróciły Głodówka i Sucha Góra oraz fragment gminy Trzciana sąsiadującego z wsią Lipnica Wielka, części terenów należących do miejscowości Bobrów i Orawskiej Półgóry. Tereny te pozostały w granicach polskie niecały rok. Po wybuchu II wojny światowej objęła je Słowacja, która początkowo była sprzymierzona z Niemcami.  W 1945 r. weszły one w granice Czechosłowacji.

Działaczką społeczną (tak jak jej brat Ferdynand) i bojowniczką o polskość Orawy, była Józefa Machay-Mikowa. W czasie II wojny światowej służyła jako oficer łącznikowy, a następnie kwatermistrz Obszaru Południowego Tajnej Organizacji Wojskowej, a później Związku Walki Zbrojnej. Aresztowana przez Niemców w 1941 r., była więziona m.in. na Montelupich i w zakopiańskiej siedzibie gestapo „Palace”. Mimo tortur, nikogo nie wydała. Wycieńczona zmarła w 1942 r.

Kolejną postacią, która krzewiła polskość na tych terenach był mąż Józefy, Emil Mika, kierownikiem szkoły i organista w Lipnicy Wielkiej. Prowadził chór, zespół ludowy i orkiestrę dętą. Propagował pszczelarstwo i sadownictwo. Dokumentował orawski folklor, wydając w 1934 r. zbiór „Pieśni orawskie”. Założył elektrownię wodną, dostarczając w ten sposób prąd do szkoły i na plebanię.

Podczas obchodów, po mszy świętej w kościele parafialnym w Lipnicy Wielkiej, na organistówce odsłonięto tablicę pamięci Józefy i Emila Mików. Osobną tablicą na Murze Orawskich Ojców Niepodległości upamiętniono lipniczan, działaczy niepodległościowych, zaangażowanych w życie społeczne i kulturalne Lipnicy Wielkiej w latach 1918-1945. Na tablicach znalazły się nazwiska takich osób jak:

• Helena Burdyl z domu Pindziak (1917-1999) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Ignacy Fitak (1897-1983) Odznaczony Medalem Niepodległości, działacz plebiscytowy.
• Jan Fitak (1891–1976) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Ignacy Gawełda (1898-1965) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Pius Jabłoński (1908-1979) Członek TSL, Związku Górali Spisza i Orawy oraz TOW. Organizator tajnego nauczania na terenie powiatu nowotarskiego w czasie okupacji niemieckiej. Aresztowany przez gestapo. Więziony w katowni Palce w Zakopanem.
• Franciszek Janiczak Stawnicki (1915-1944) Członek TOW.
• Franciszek Janowiak-Gutela (1903-1992) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej, sołtys Lipnicy Wielkiej.
• Andrzej Janowiak-Konieczny (1911-2000) Sekretarz gminy Lipnica Wielka w latach 1925-1933, działacz TSL, prezes Związku Strzeleckiego w Lipnicy Wielkiej, współpracował z Orawską Placówką AK Limba.
• Wendelin Janowiak (1919-2010) Członek TSL i TOW.
• Wincenty Janowiak (1912-1945) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Andrzej Jazowski (1913-1947) Członek TOW, żołnierz kampanii wrześniowej, dowódca Orawskiej Placówki AK „Limba”, zastrzelony przez funkcjonariuszy UB.
• Florian Jazowski (1901-1954) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Wiktor Jędruś (1897-1951) Odznaczony Medalem Niepodległości, działacz plebiscytowy.
• Ignacy Kocur (1908-1980) Członek TOW.
• Feliks Kowalczyk (1910-1977) Członek Zarządu TSL w Lipnicy Wielkiej oraz TOW, kurier na konspiracyjnym szlaku pocztowym.
• Stanisław Kowalik (1908- 1992) Kierownik schroniska „Leśnik”, żołnierz Korpusu Ochrony Pogranicza.
• Ignacy Lach (1898-1972) Członek Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW), odznaczony Medalem Niepodległości.
• Franciszek Lichosyt-Matus (1891-1982) Działacz TSL i Kółka Rolniczego, sołtys Lipnicy Wielkiej.
• Maria Maciura z domu Caja (1898-1944) Odznaczona Medalem Niepodległości.
• Franciszek Magiera (1898-1963) Członek TOW.
• Ludwik Moniak (1914-1991) Żołnierz 21 i 22 pułku piechoty, uczestnik kampanii wrześniowej.
• Jan Pakos (1883-1965) Wójt gminy Lipnica Wielka w latach 1920-1925. Odznaczony Medalem Niepodległości.
• Paweł Pilarczyk (1904 -1991) Żołnierz 21 pułku artylerii, uczestnik kampanii wrześniowej, współpracował z partyzantami AK.
• Karol Ratułowski (1897-1956) Członek TOW. Odznaczony Medalem Niepodległości.
• Rozalia Ratułowska (1887-1962) Odznaczona Medalem Niepodległości, działała w TSL w Lipnicy Wielkiej.
• Ignacy Skoczyk (1904-1944) Członek TOW. Współpracował z partyzantami AK, zamordowany przez Gestapo.
• Jan Słaby (1912- 1996) Członek TOW.
• Alojzy Stercula (1857-1944) Członek TOW
• Karol Stopiak (1915-2006) Członek TSL, prezes Kółka Rolniczego w Lipnicy Wielkiej, kierownik zespołu regionalnego i chóru.
• Franciszek Surowczyk (starszy) (1897-1976) Członek TOW, żołnierz Legii Orawskiej
• Franciszek Surowczyk (młodszy) (1899- 1979) Członek TOW, żołnierz Legii Orawskiej
• Karol Ślezak (1891–1978), Naczelnik gminy Lipnicy Wielkiej w latach 1925-1933, wiceprezes Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej (TSL) w Lipnicy Wielkiej, sołtys Lipnicy Wielkiej.
• Ignacy Tworzyk (1919-1944) Żołnierz Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Walczył w kampanii libijskiej, w obronie Tobruku, w kampanii włoskiej pod Monte Cassino, w bitwie o Loreto i Ankony. Odznaczony Medalem Pamiątkowym Monte Cassino i dwa razy Krzyżem Walecznych. Spoczywa na Polskim Cmentarzu Wojennym w Loreto.
• Karol Winiarczyk (1864-1941) Współpracownik Gazety Podhalańskiej, opiekun pierwszej polskiej biblioteki publicznej w Lipnicy Wielkiej.

Czteroletni projekt „Orawa z Niepodległą” zaprezentował Wójt Gminy Lipnica Wielka Mateusz Lichosyt. - To był czteroletni czas intensywnej pracy. Obchody się kończą, a my mamy nadzieję, że ich owocem będzie wzór orawskich bohaterów i wydarzeń, który zostanie na zawsze w naszych sercach i uczynkach oraz naszej świadomości, kim jesteśmy i jak bardzo możemy być dumni z bycia Orawianinem - podsumował. Wręczył też podziękowania dla osób i instytucji, które przez ten okres wspierały działania w ramach projektu.

Realizację projektu rozpoczęto 4 lipca 2020 r odsłonięciem na placu Piotra Borowego w Lipnicy Wielkiej Muru Pamięci orawskich Ojców Niepodległości, jako miejsca upamiętnienia osób, których działalność, służba i poświęcenie przyczyniły się do odbudowy państwowości polskiej i zjednoczenia z ojczyzną części Górnej Orawy.

W ramach projektu „Orawa z Niepodległą 1918-1924” stworzono okolicznościową stronę internetową z okazji obchodów setnej rocznicy przyłączenia części Orawy i Spisza do niepodległej Polski, będącą jednocześnie unikatową bazą wiedzy i publikacji o Orawie. W ciągu czterech lat zorganizowano szereg konkursów, wystaw, koncertów i widowisk patriotycznych. Odbyła się konferencja naukowa "Orawa 1918-1924", a nawet gry terenowe i rajdy turystyczne. Rok 2021 szczególnie poświęcony był Emilowi Mice, którego 80-ta rocznica śmierci obchodzona była 7 listopada (zmarł w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz, [podawana jest również data 17 października] 1941 roku, a jego ciało zostało skremowane). W 2022 roku świętowano 80-tą rocznicę śmierci Józefiny Mikowej oraz 90-tą rocznicę śmierci Piotra Borowego. W ciągu czterech lat ukazało się też wiele publikacji o historii i kulturze Orawy, w tym ostatnia - „Na wagę złota – w stronę orawskiej tożsamości”, której promocja odbyła się podczas uroczystości.  

W lipnickich obchodach wzięli udział posłanka Weronika Smarduch, dyrektor Oddziału IPN w Krakowie - dr hab. Filip Musiał, Wójt Gminy Czarny Dunajec Marcin Ratułowski i Wójt Gminy Jabłonka Stanisław Kasprzak. Na zakończenie rodziny upamiętnionych lipniczan złożyli symboliczne róże pod Murem Ojców Niepodległości.

Wydarzenie uświetnił koncert wraz z widowiskiem artystycznym pn. "Orawski pokłon dla Niepodległej" z udziałem: Orkiestry Dętej z Lipnicy Wielkiej, Chóru Parafialnego Eduardo, Kwintetu Smyczkowego Akademii Muzycznej w Krakowie, Sekcji Rytmicznej, Projektu Biełaso, Orawskiej Grupy Teatralnej oraz Zespołu Orawiacy, którymi dyrygował Łukasz Bandyk. Utwory nawiązywały do życia i działalności Józefy i Emila Mików, do orawskich pieśni zebranych przez Emila Miki oraz do orawskiego dziedzictwa kulturowego.