WALERIAN TUMANOWICZ (1894-1947): „Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem... , żołnierz Legionów Polskich, major piechoty Wojska Polskiego, oficer ZWZ-AK ps. „Jagra”, oraz DSZ ps. „Jagodziński” , „NIE” i WiN - jeden z bohaterów antykomunistycznego podziemia w latach 1945-1947.
Walerian Józef Tumanowicz urodził się 1 marca 1894 r. w Rusbanili, wsi położonej nad Czeremoszem w Księstwie Bukowiny jako syn Issaka i Marii z Piotrowiczów, polskich Ormian. Matka była nauczycielką. Ucząc się w gimnazjum w Czerniowcach mieszkał w bursie. Wybuch I wojny światowej przerwał jego naukę. Egzamin dojrzałości zdał w Wiedniu. W czasie wojny był żołnierzem Legionów Polskich. Służył w 3 pułku piechoty w składzie II Brygady. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości jako żołnierz Wojska Polskiego brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i w wojnie polsko-bolszewickiej walcząc w szeregach 3 pułku piechoty Legionów.
1 lipca 1923 r. otrzymał awans na stopień porucznika piechoty ze starszeństwem. W tym czasie był oficerem 5 pułku piechoty Legionów w Wilnie. 1 lipca 1925 r. awansowano go na stopień kapitana piechoty ze starszeństwem. W 1932 r. oficer piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza. W tym okresie został awansowany na stopień majora piechoty. Studiował na Akademii Handlu Zagranicznego we Lwowie. Ukończył szkołę oficerską. W 1938 r. został szefem Wydziału Ogólno-Organizacyjnego Naczelnej Komendy Legii Akademickiej w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.
Gdy 1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa w czasie kampanii wrześniowej dowodził I batalionem 146 pułku piechoty biorąc udział w bitwie nad Bzurą. Po przegranej wojnie obronnej nie poszedł do niewoli niemieckiej. W przebraniu chłopskim przedostał się do Warszawy, a następnie do Krakowa. Tu nawiązał kontakt ze Służbą Zwycięstwu Polski, a następnie ze Związkiem Walki Zbrojnej - zaangażował się w działalność konspiracyjną. W 1940 r. został w Mielcu organizatorem i pierwszym inspektorem Inspektoratu Związku Walki Zbrojnej, następnie od 1942 r. Armii Krajowej i pełnił tę funkcję do 25 lutego 1944 r.
Po wojnie zamieszkał w Jeleniej Górze zajmując się handlem. Od 1945 r. działał w organizacji „NIE” oraz Delegaturze Sił Zbrojnych (DSZ) na Kraj. Został szefem komórki „Z” Obszaru Południowego DSZ. Został członkiem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Kierował akcją „Ż” za co został aresztowany 22 października 1946 r. w Krakowie przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Był jednym z 17 oskarżonych w procesie II Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” i członków Polskiego Stronnictwa Ludowego w Krakowie, który odbywał się od 11 sierpnia do 10 września 1947 r. przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie przy ul. Senackiej 1. Wyrokiem z 10 września 1947 r. został skazany na karę śmierci, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz przepadek mienia na rzecz Skarbu Państwa. W czasie śledztwa i procesu zachował godną postawę. W ostatnich słowach powiedział: „Ja swoje przekonania kształtowałem od roku 1914 w Legionach. Chcę tutaj powiedzieć, że przez 30 lat od Legionów aż do AK, pracowałem w jednym i tym samym duchu. Żywiłem nienawiść do Rosji i według tego pracowałem. Z chwilą kiedy armia rosyjska weszła na ziemie polskie i postawiła na nich swoje garnizony, myślałem, że to już koniec niepodległości. Trudno mi było. Wysoki Sądzie, w 50 roku życia zmienić duszę, bo ta dusza już we mnie skostniała … Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem . . . Wraz z mlekiem matki wyssałem nienawiść do Związku Radzieckiego. . .” Prezydent RP Bolesław Bierut decyzją z dnia 6 listopada 1947 r. nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano 13 listopada 1947 r. w Krakowie w więzieniu przy ul. Montelupich przez rozstrzelanie (tego samego dnia zostali straceni skazani: Alojzy Kaczmarczyk i Józef Ostafin). Ciała Waleriana Tumanowicza oraz aktu zgonu nie wydano jego żonie Jadwidze Tumanowicz (1906-1967). Do dziś nie wiadomo gdzie je pogrzebano.
Na wniosek Grażyny Podstawskiej, córki śp. Waleriana Tumanowicz, 17 stycznia 1992 r. wyrok skazujący Waleriana Tumanowicza na śmierć z 10 września 1947 r. został unieważniony postanowieniem Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie. Grób symboliczny Waleriana Tumanowicza został założony na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie i na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W 1995 r. w Krakowie została ustanowiona ulica Waleriana Tumanowicza, a w 2017 r. w Mielcu.
Walerian Tumanowicz za walkę o niepodległość Polski był odznaczony czterokrotnie Krzyżem Walecznych (za udział w wojnie ukraińskiej i polsko - bolszewickiej w 1919 - 1920 r.), Krzyżem Zasługi, Krzyżem za Wojnę, Krzyżem Niepodległości, Medalem Dziesięciolecia. 23 marca 2017 r. Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył pośmiertnie Waleriana Tumanowicza Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
W dniu 13 listopada b.r. minęło 71 lat od śmierci członków II Zarządu Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (WiN-u): ppłk. Alojzego Kaczmarczyka, mjr. Waleriana Tumanowicza, kpt. Józefa Ostafina, którzy 13.11.1947 r. zostali zamordowani przez władze Polski Ludowej w Krakowie w więzieniu przy ul. Montelupich. W celu oddania hołdu pamięci zamordowanym członkowie Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Krakowie z prezes Małgorzatą Janiec spotkali się na cmentarzu Rakowickim nad grobem symbolem wymienionych oraz na Mszy św. w kościele OO. Kapucynów.
14 listopada 2018 r. w Centrum Edukacyjne „Przystanek Historia” IPN w Krakowie, ul. Dunajewskiego 8 Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie zorganizował inaugurację wystawy pt. „Ormianie w służbie Rzeczpospolitej” z okazji stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę i 650-lecia obecności Ormian w Polsce. W czasie uroczystości wyświetlono film dokumentalny pt. „Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem. Walerian Tumanowicz – Żołnierz Wyklęty”. Na filmie córka sp. Waleriana Tumanowicza – Grażyna Podstawska opowiadała o życiu i działalności Ojca. Uczestniczyłam w tej uroczystości wraz Janem Matzke z KPW.
Opracowała Jadwiga Duda na podstawie danych z Wikipedii i ww. filmu
