Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” to najstarsza polska organizacja propagująca i promująca znaczenie gimnastyki w polskim społeczeństwie polskim.Zgodnie z ideałami, które przyświecały Towarzystwu było zarówno popularyzowanie tężyzny fizycznej w narodzie, jak i podtrzymywanie, a następnie rozwijanie świadomości narodowej i patriotycznej. Hasłem organizacji były słowa rzymskiego poety Juwenalisa „Mens sana in corpore sano” [w zdrowym ciele zdrowy duch].
Pierwsze sokole gniazdo zostało „uwite” we Lwowie w 1867 roku, jako naturalna forma pozytywistycznej myśli po upadku powstania styczniowego. To pierwsze stowarzyszenie uzyskało miano „Sokoła Macierzy”. Na jego bazie oraz doświadczeniach lwowskich działaczy w latach 80-tych i 90-tych XIX wieku poczęły powstawać nowe gniazda sokole w innych częściach ziem polskich pod zaborami, ale przede wszystkim w Galicji. W 1892 powstała jednolita organizacja pod nazwą „Związek Sokolstwa Polskiego”, którego siedzibą był Lwów. Zgodnie z potrzebami chwili tworzono oddziały konne, wioślarskie, kolarskie, a szczególnie gimnastyczne, które były bardzo popularne wśród młodzieży uczęszczającej do galicyjskich gimnazjów, które wówczas zaczęły powstawać w mniejszych miejscowościach. Symbolem ruchu był sokół w locie trzymający. Ten ptak w okresie zaborów pełnił również funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego symbolu narodowego Polaków orła białego. Członkowie organizacji witali się zawołaniem „Czołem!” oraz „Czuwaj!”, które później przejęte zostało przez polskich harcerzy. Strój sokoła przypominał mundur i składał się z czapki-krakuski z piórem, żakietu kroju wojskowego z rabatami spiętego pasem, spodni o zwężonych nogawkach wpuszczonych w wysoko sznurowane buty oraz peleryny noszonej na lewym ramieniu.
W takich to klimatach w roku 1894 doszło do założenia w Dębicy gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Inicjatorem był burmistrz miasta, a równocześnie ogólnie szanowany aptekarz, pan Henryk Zauderer. Niestety, pogarszający się stan zdrowia burmistrza spowodował, że nie tylko zrezygnował z pełnionej funkcji samorządowej, ale także nie udzielał się na niwie sportowej. Dębicki „Sokół” stał się raczej miejscem spotkań i dysput towarzysko-politycznych, aniżeli miejscem krzewienia kultury fizycznej. Dopiero wraz z powołaniem do życia dębickiego gimnazjum sytuacja uległa diametralnej zmianie. Osobą, która stała się motorem napędowym był profesor gimnazjalny pan Stanisław Wiśniewski, który po śmierci burmistrza Zauderera został prezesem i pełnił tę funkcję przez szereg lat. Wraz z Nim grono działaczy tworzyli również koledzy profesorowie z gimnazjum, a mianowicie: Tadeusz Gawryś, Kazimierz Klamut, Stanisław Mydlarczyk czy też Józef Wyrobek.
Jacek Dymitrowski
Dyrektor Muzeum Regionalnego w Dębicy
