Stowarzyszenie „Klub Przyjaciół Wieliczki” (KPW) przy współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej Oddział Krakowski pod patronatem Burmistrza Miasta i Gminy Wieliczka zorganizowało w Wieliczce w sali „Magistrat” 33 spotkanie z cyklu „Wieliczka-Wieliczanie” Bis!. Spotkanie było poświęcone pomocy świadczonej Żydom przez ludność polską w okresie II wojny światowej na okupowanych terenach woj. krakowskiego oraz wieliczanom uhonorowanym za pomoc Żydom przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.
W dniu 1.01.2019 r. liczba uhonorowanych tytułem osób z Polski wynosiła 6992 - najwięcej ze wszystkich państw. Z Wieliczki tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” zostali nagrodzeni: Helena Bereska (1973 r.), Irena Chmura, Wanda Chmura (1976 r.); Józef Jedynak, Wanda (Jedynak) Dymek, Józefa (Jedynak) Panuszko (1979 r.); Stefan Hartabus (1981 r.); Józef Adamski, Helena Adamska, Michalina Adamska, Michalina Gramatyka-Lewartowska (1982 r.); Zofia Przetaczek, Rudolf Przetaczek (1983 r).; Józefa Latawiec, Tadeusz Latawiec (1985 r.); Jadwiga Kruczkowska (1985 r.); Antoni Reguła (1986 r.); Tadeusz Cholewa (1986 r.); Kazimiera Miczyńska (1997 r.); Zofia Duszczyńska (1997 r.); Anna (Fitzke) Gaczoł (2002 r.); Mieczysław Kasprzyk, Magdalena (Baran) Kasprzyk, Władysław Kasprzyk (2006 r.); Maria Gelles, Danuta (Gelles) Szuro (2018 r.). Wykaz ten publikuje Małgorzata Międzobrodzka w książce pt. „Żydzi w Wieliczce. Opowieść dokumentalna” (Siercza 2022) str. 379. Na ten temat znaleźć można informacje także w zeszycie 122 „Biblioteczki Wielickiej”, który napisałam po 177 spotkaniu „Wieliczka-Wieliczanie” pt. „W 70.rocznicę zagłady wielickich Żydów (1942-2012)”.
Tradycyjnie spotkanie rozpoczęto 30 listopada powitaniem przybyłych do sali „Magistrat”, a w tym prelegentów i zaprezentowaniem tematu spotkania, przez jego organizatorkę, niżej podpisaną. Następnie Jadwiga Duda, prezes i Grażyna Kowal, wiceprezes KPW wręczyły Tadeuszowi Ziobrze legitymację nr 103 członka KPW oraz dyplomy członkom Stowarzyszenia „Klub Przyjaciół Wieliczki” za pracę społeczną - kwestarza na wielickim cmentarzu w czasie 17-tej kwesty na ratowanie zabytkowych nagrobków tej nekropolii. Dyplomy otrzymała także Aleksandra Pasek, nauczycielka w Szkole Podstawowej w Janowicach, która wraz z uczniami Michałem Matykiewiczem, Dawidem Kurowskim, Zuzanną Sikorą kwestowała w tej szkole. Zebrali 230 zł, które wpłacono na konto Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Cmentarza Komunalnego w Wieliczce.
Prezes KPW pogratulowała także członkowi KPW Filipowi Banasiowi zawarcia związku małżeńskiego i zaprosiła do pracy w KPW także jego małżonkę. Wspomniała, że: zmarli członkowie KPW: 26.09. b.r. - Barbara Dobrzycka z d. Jagielska, lat 99; 1.10.b.r. - Zofia Nowak, lat 88, i 26.10.b.r. prof. Bogumił Zagajewski, lat 92, któremu było poświęcone 163 spotkanie „Wieliczka-Wieliczanie” Bis!. Relacja ze spotkania jest opublikowana w zeszycie 108 „Biblioteczki Wielickiej” (2011 r.).. Także 29.10.b.r. zmarła Danuta Kostuch, lat 86, nauczycielka języka polskiego w LO w Wieliczce, uczestniczka i prelegentka spotkań „Wieliczka-Wieliczanie” i korektorka „Biblioteczki Wielickiej”. Wieczne odpoczywanie racz im dać Panie, a światłość wiekuista niechaj im świeci. Niech odpoczywają w pokoju wiecznym Amen.
Następnie zaprezentowała nowość wydawniczą - tom 24 książki „Małopolska - regiony regionalizmy- małe ojczyzny” wydanej przez Małopolski Związek Regionalnych Towarzystw Kultury i Wojewódzką Bibliotekę Publiczną w Krakowie. Książka zostanie zaprezentowana w Wieliczce 25.01. (środa) 2023 r. na 35 spotkaniu „Wieliczka-Wieliczanie” Bis!. Znajduje się w niej m.in. artykuł Jadwigi Dudy pt. „Działalność Stowarzyszenia „Klub Przyjaciół Wieliczki” w latach 2017-2022”.
Dla uczestników spotkania na estradzie wystąpili uczniowie Szkoły Muzycznej w Wieliczce zachęceni do występu przez nauczycielkę Agnieszkę Korczyńską. Zagrali: Dobrosława Zając z klasy skrzypiec Marii Sobeńko, która na skrzypcach wykonała utwór pt. „Dudziorz” Henryka Wieniawskiego i Jan Gałoński z klasy Pawła Gajewskiego, na trąbce zagrał „Koncert Albinionego”. Uczniom akompaniowała na fortepianie nauczycielka Magdalena Smrokowska. Publiczność występy nagrodziła brawami. Prowadząca spotkanie obdarowała artystów od Artura Kozioła, Burmistrza Miasta i Gminy Wieliczka upominkami książkowymi i słodyczami przygotowanymi przez Justynę Kozioł z Wydziału Kultury UMiG Wieliczka.
Realizując temat spotkania z prelekcją i prezentacją wystąpił dr Roman Gieroń z Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) w Krakowie, który wygłosił prelekcję: „Pomoc świadczona Żydom przez ludność polską w okresie II wojny światowej (1939-1945) na okupowanych przez Niemców terenach woj. krakowskiego.”
W pierwszej części swojego wystąpienia prelegent opisał kontekst historyczny oraz wskazał na ewolucję niemieckiej polityki wobec ludności żydowskiej na tym terenie. Podkreślił, że jednym z najważniejszych elementów warunkujących postawy wobec skazanych na Zagładę Żydów było okupacyjne prawodawstwo i przypomniał, że od listopada 1942 r. denuncjacja ukrywających się Żydów, w świetle niemieckiego prawa, stała się obowiązkiem każdego mieszkańca Generalnego Gubernatorstwa. Następnie scharakteryzował problematykę pomocy zorganizowanej oraz indywidualnej udzielanej Żydom. Zwrócił szczególną uwagę na działalność krakowskiej fili Rady Pomocy Żydom, powstałej w przededniu likwidacji krakowskiego getta. Podkreślił, że polska historiografia jest dopiero na początku drogi mającej na celu pokazanie całego spektrum różnych zachowań i postaw wobec skazanych na Zagładę Żydów. Zaprezentował książkę pt. „Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa” wydaną przez IPN pod redakcją dr. Tomasza Domańskiego (Delegatura IPN w Kielcach) i dr Alicji Gontarek (Oddziałowe Biuro Badań Historycznych IPN w Lublinie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej).
Następnie zebrani wysłuchali referatów wygłoszonych przez wieliczan, krewnych osób uhonorowanych tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Jadwiga Duda odczytała referat wraz z prezentacją wieliczanina profesora Andrzeja Gaczoła pt. „Moja mama Anna Gaczoł z domu Fitzke oraz Kazimiera Miczyńska uhonorowane tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” w 2002 r. i 1997 roku” (Prof. A. Gaczoł nie uczestniczył w spotkaniu, z uwagi na zbliżającą się operację kręgosłupa).
„Moja Mama Anna z Fitzków Gaczołowa (1907 – 1982), siostra Jana Fitzkego – archeologa, badacza dziejów Wołynia, zamordowanego w Katyniu) oraz (foto) Pani Kazimiera Miczyńska (1906 – 2001) podjęły heroiczną decyzję o ukryciu i ratowaniu od śmierci żydowskiej rodziny Küchlerów. W sierpniu 1942 r. Küchlerowie: Helena i Szymon z dwójką dzieci Salomeą (Lusią) i Emilem zostali ukryci początkowo w ogrodzie i zabudowaniach gospodarczych u państwa Miczyńskich, obok Apteki na terenie obecnego domu towarowego „Kinga”. Po donosie o kryjówce przygotowanej przez p. Kazimierę Miczyńską oraz zaniepokojeniu sąsiadów, Küchlerowie w nocy uciekli do mojej matki Anny, dobrej ich znajomej z Gdowa, do kryjówki na strychu nieistniejącego domu przy ul. Sienkiewicza. Wobec coraz gorszej sytuacji w Wieliczce i po nawiązaniu kontaktu z polskim podziemiem Annie Gaczoł udało się załatwić przejazd Küchlerów do krakowskiego Getta, co w efekcie dało im szanse przeżycia, pomimo późniejszych wielu tragicznych przeżyć. Helena z córką pojawiły się w Wieliczce w 1946 r., a później po krótkim pobycie we Wrocławiu, wyjechały do Izraela. Emil ukończył rok studiów medycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a później osiadł w Wiedniu i po ukończeniu studiów medycznych oraz uzyskaniu doktoratu na Uniwersytecie Wiedeńskim, tam pozostał i przez wiele lat prowadził prywatne kliniki. Küchlerowie starali się utrzymywać kontakt listowny ze swoimi „wybawicielkami”, pomimo niesprzyjających okoliczności w wielu okresach Polski Ludowej. W 1995 r. Salomea i Emil odwiedzili Wieliczkę i spotkali się z panią Kazimierą Miczyńską. Przygotowali wówczas stosowne oświadczenie, które przedłożyli w Yad Vashem w Jerozolimie na potrzeby przyznania Jej medalu „Sprawiedliwa wśród Narodów Świata”. Pani Miczyńska otrzymała Medal i Dyplom w 1997 roku. Moja matka, Anna Gaczoł już nie żyła (od 1982 roku) i Salomea z Küchlerów Nessel w liście napisała: „Żałuję bardzo panią Fitzke - Gaczołową. To był bardzo szlachetny człowiek. Świeć Panie nad jej duszą. Rodziny nasze znały się z dawien dawna”. W trakcie mojego spotkania w 2001 roku z panem Emilem Küchlerem, z którego to spotkania bardzo się ucieszył, napisał następujące oświadczenie: Ja niżej podpisany, dr nauk medycznych Emil Küchler oświadczam zgodnie z prawdą, że pani Anna Fitzke, po mężu Gaczoł (…) przechowała zupełnie bezinteresownie mnie i moją rodzinę (Ojca, Matkę i Siostrę) w swoim domu w Wieliczce przy ulicy Sienkiewicza przez okres kilkunastu dni w najniebezpieczniejszym okresie eksterminacji Żydów w Wieliczce w roku 1942. Wykazała tym wielką odwagę, będąc narażona w każdej chwili na represje lub nawet śmierć. Czyn ten zaważył na naszych dalszych losach i dzięki temu przeżyliśmy wojnę. To na podstawie najlepszej wiedzy i sumienia stwierdzam własnoręcznym podpisem, a w razie potrzeby jestem gotowy złożyć powyższe zeznanie pod przysięgą.” To oświadczenie po przedłożeniu w 2001 roku w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie stanowiło podstawę przyznania Annie Gaczołowej w 2002 r. Medalu i Dyplomu „Sprawiedliwej wśród Narodów Świata”. Na dyplomie podano, że Imię Jej uwiecznione będzie na honorowej tablicy w Parku Sprawiedliwych wśród Narodów Świata na Wzgórzu Pamięci w Jerozolimie! Medal i dyplom "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (ustanowiony w 1963 roku) jest najwyższym odznaczeniem cywilnym nadawanym nie-Żydom przyznawanym przez Radę ds. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata przy Instytucie Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie. Medal i Dyplom przyznany pośmiertnie mamie, Annie Gaczałowej odebrałem w dniu 14 lutego 2003 r. w Centrum Kultury Żydowskiej przy ul. Meiselsa w Krakowie z rąk ówczesnego Ambasadora Izraela w Polsce, profesora Szewacha Weissa. Moja Matka znalazła się wówczas wśród kilku innych osób uhonorowanych pośmiertnie tymi zaszczytnymi odznaczeniami.”
Kolejno wystąpili: Jan Szuro, wieliczanin, który przedstawił babcię Marię Gelles i mamę Danutę Szuro z domu Gelles, które w czasie II wojny światowej ukrywały żydowską rodzinę Haberów. Haberowie po wojnie wyjechali do Australii. Na ich wniosek Maria Gelles i jej córka Danuta w 2018 r. zostały uhonorowane tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. W tym roku Jan Szuro z żoną Jolantą na zaproszenie Habera, który w 1942 r. miał 10 lat, odwiedzili Australię. Haber dziś ma 90 lat, jest lekarzem w Sydney.
Pani Sonia Orkisz, córka Marty Urbańczyk (wnuczki Józefa Jedynaka) i uczennica Wiktoria Sobocińska, praprawnuczka Józefa Jedynaka odczytały referat zatytułowany „Ten jest z ojczyzny mojej” – zapiski z pamięci o Józefie Jedynaku i jego córkach Wandzie Dymek i Józefie Panuszko z domu Jedynak”.
Józef Jedynak i jego córki Wanda i Józefa, którzy w 1981 r. otrzymali tytuł „Sprawiedliwym wśród Narodów Świata”. Pani Sonia Orkisz powiedziała m.in. Józef Jedynak należał, i to najważniejsze w kontekście dzisiejszego spotkania do grona założycieli miejscowej komórki Rady Pomocy Żydom tzw. „Akcji Żegota”, niosącej pomoc Żydom skazanym przez nazistów na zagładę. Pamiętajmy, że za pomoc Żydom osobom pomagającym i ich rodzinom groziła kara śmierci. Podstawowe rozporządzenie Hansa Franka z 15 X 1941 r. stwierdzało że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę podlegają karze śmierci. Takiej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę, przy czym podżegacze i pomocnicy podlegają takiej samej karze jak sprawcy”. „Z pamięci mojej cioci Ewy wynika, że ludzie w Domu Śląskim wiedzieli o działalności „Dziadka” – nie doniósł nikt. Wiele osób pochodzenia żydowskiego zawdzięcza Pradziadkowi i Grupie jego towarzyszy życie. Wśród ocalałych dzięki Jedynakowi jest wybitna postać świata medycyny hematolog, naukowiec, badacz białaczki Prof. Julian Aleksandrowicz. Profesor zresztą pięknie odwdzięczył się Pradziadkowi, darząc go przyjaźnią, wspominając postać jego i jego towarzyszy w każdej swojej biografii i lecząc go w ostatnich latach życia. Bardzo wiele szczegółowych informacji o działalności Pradziadka pochodzi właśnie z pamiętników Profesora. I tak w książce pod tytułem „Kartki z Dziennika Doktora Twardego” pisał profesor o Pradziadku: „Józef Jedynak był jedną z najpiękniejszych postaci jakie zdarzyło mi się spotkać w czasie okupacji. Wysoki, barczysty, miał twarz i głowę rzymskiego senatora. Patrzyłem na to z ciekawością przyrodnika jak natura rzeźbi w twarzy człowieka jego charakter”.”
Biografia Józefa Jedynaka (1878-1962) opracowana przez córkę Wandę Jedynak-Dymek została opublikowana przez Jadwigę Dudę w zeszycie 90 „Biblioteczki Wielickiej” pt. „145 spotkanie z cyklu „Wieliczka-Wieliczanie” - „Dom Śląski, Plebiscytowy im. Gabriela Narutowicza i jego mieszkańcy” (2010).
Filip Banaś z KPW odczytał referat Krzysztofa Witaszka z Lublina, krewnego Aleksandra Sawińskiego pt. „Moje poszukiwania w Wieliczce”. Aleksander Sawiński był kuzynem dziadka Krzysztofa Witaszka. Ostatnie 50 lat swego życia przeżył ze swoją żoną Marią w Wieliczce przy ul. T. Kościuszki. W domu Marii i Aleksandra Sawińskich na przełomie 1944/45 r. znalazła gościnę jego babcia, z jego kilkuletnią mamą i jej bratem. Pisze m.in.: „Babcia a za nią moja mama opowiadały jednak o ciekawym wydarzeniu. Gdy przez Wieliczkę przeszedł radziecki front, w domu pojawiła się, nie wiadomo skąd, kobieta o semickich rysach. Zdziwionej babci powiedziała coś mniej więcej takiego: „Pani to nas nie zna, ale my panią przez ostatni czas trochę poznaliśmy”. Kobiety tej, więcej już nie spotkała, a z jej słów wywnioskowała, że wujek Sawiński zapewne ukrywał ją i kogoś może jeszcze, u siebie, gdzieś za ścianą”. Pan Witaszek postanowił przybyć do Wieliczki i szukać informacji o Sawińskich i Żydach których oni ukrywali... Ustalił, że Stanisław Woroń z Klasna ukrywał Żyda Dawida Aszkenazy, który po wojnie wyjechał do Ameryki. Jego córka Sara z drugiego małżeństwa, z która K. Witaszek nawiązał kontakt - powiedziała: „Należałoby się dla Woroniów wystarać o medal Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.
Po prelekcjach głos zabrali: Stanisław Tatara z Pawlikowic, Janusz Bierówka z Radziszowa, organizator i były v-ce prezes Małopolskiego Związku Regionalnych Towarzystw Kultury w Krakowie, Maria Gurgul i prowadząca spotkanie. Prezes KPW podziękowała prelegentom za wypowiedzi i wręczyła im upominki książkowe od Burmistrza Miasta i Gminy Wieliczka. Zaprosiła zebranych na nadchodzące wydarzenia. M.in. 13.12. (wtorek) godz.12.00 - KPW zwiedzi z przewodnikiem Arsenał w Muzeum Czartoryskich przy ul. Pijarskiej, a o godz.17.00-tej spotyka się w Wieliczce przed tablicą NSZZ Solidarność umieszczoną u podnóża pomnika Odzyskania Polski - w 41. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego na obszarze Polski.
Jadwiga Duda złożyła też wszystkim życzenia z okazji Bożego Narodzenia, życząc radosnych, zdrowych i spokojnych Świąt w gronie rodziny.
Zaprosił też na 34 spotkanie z cyklu „Wieliczka-Wieliczanie” Bis!, które odbędzie się w środę 28 grudnia b.r. o godz.16.00-tej w sali „Magistrat”. Będzie to 15 spotkanie z cyklu: „Wielickie rodziny. We dwoje 50 lat i więcej”: Ewa i Jan Matzke, Anna i Władysław Grubeccy oraz rodziny Aniołów i Sitków przedstawi Michał Anioł. Na koniec zaprosiła do wspólnego zdjęcia.
W 33 spotkaniu z cyklu „Wieliczka-Wieliczanie” Bis! uczestniczyły 63 osoby w tym 25 członków Klubu Przyjaciół Wieliczki. Przebieg spotkania fotografowali: Justyna Twardosz i Włodzimierz Trojanowski.
Na zdjęciu głównym Sonia Orkisz i Wiktoria Sobocińska - fot. Jadwiga Duda
